Psychologie

Elke morgen mogen wij aan de ontbijttafel een vraag beantwoorden. Het papieren label van het Pickwick theebuiltje vraagt ons na te denken: ‘welke levensles wil je doorgeven aan anderen?’ ‘Wat wil je deze week bereiken?’ Het zou me niets verbazen als ik binnenkort de volgende vraag tegenkom: ‘waar ben je vandaag dankbaar voor?’
‘Dankbaarheid blijkt een beschermende werking te sorteren tegen psychische klachten en is een aanjager van veerkracht’, zo las ik onlangs in De Volkskrant (15-01). ‘Mensen die dagelijks een dankbaarheidsdagboek bijhouden waarderen hun leven hoger en ervaren een betere mentale gezondheid dan mensen die dit niet doen.’ Door deze oefening leer je om blij te zijn met wat je hebt.

Zo’n tien jaar geleden liepen G en ik in Schotland de West Highland Way, 165 kilometer van Glasgow naar Fort Williams. Ten noorden van Loch Lomond zaten we op een avond met een groep Canadezen in de Drovers Inn (Est. 1715). Gezeten achter grote pinten Scottish Ale werden we uitgenodigd elkaar de Highs of the day te vertellen. Zij deden dat elke dag. ‘You’ve done a great job’, zei een de mannen toen ik tevreden verteld had dat ik het lange traject had volgehouden. Hij stond op en hield zijn vuist omhoog zodat ik de mijne ertegenaan kon tikken. Daarna hieven we allemaal ons glas en proostten op zoveel moois.
De positieve psychologie is een richting binnen de psychologie die het belang van positieve ervaringen vooropstelt. Ze is ontstaan als tegenhanger tegen methoden die gericht zijn op de ontrafeling van problemen. Het regelmatig benoemen van positieve ervaringen dient om de weerbaarheid en het zelfvertrouwen van mensen te bevorderen. De dankbaarheidsmethode lijkt een nieuwe loot aan de boom van de positieve psychologie.
Tevreden zijn over je eigen werk valt niet onder de nieuwe methode. Dankbaarheid veronderstelt een gever. Relaties zijn onmisbaar voor een goede geestelijke gezondheid. ‘En dankbaarheid is een van de sleutels om die relaties goed te houden en te verdiepen’, aldus hoogleraar Ernst Bohlmeijer, die een app ontwikkeld heeft om de dankbaarheid te bevorderen.

De wereld is zo vergeven van negatieve zaken dat ieder initiatief om het leven lichter te maken mij welkom lijkt. Al bespeur ik bij mijzelf ook een lichte wrevel. De dankbaarheidsmethode roept herinneringen op aan een religieus verleden. Dank U voor deze nieuwe morgen… is het lied dat in mijn hoofd weerklinkt. De laatste jaren overvalt mij steeds vaker een groot gevoel van dankbaarheid als ik thuiskom van een lange reis. Geen ongelukken gebeurd, niks gestolen, niet ziek geworden. Maar ja, wie moet ik in dit geval dankbaar zijn?
Ik was al een eindje op weg met dit blog toen ik zaterdag 19-02 in De Volkskrant een nieuw artikel las. ‘Onze obsessie met positiviteit is schadelijk’, vindt de Amerikaanse psychotherapeut Whitney Goodman. Het idee, dat wie maar positief denkt alles kan bereiken (‘Je kunt het!’, ‘Je bent geweldig’) maakt sommigen diep ongelukkig, ondanks het dagelijks inventariseren van de Highs of the day. Goodmans advies is om te accepteren dat het leven niet altijd leuk is. Ook dat is waar.
Bedankt dat je dit stukje wilde lezen.

Mijn 400ste blog

Ik begin op mijn rug. Dan merk ik al snel een aangename ontspanning, een gevoel van zwaarte in mijn ledematen. Gedachten buitelen over elkaar heen, in mijn hoofd ben ik niet meer de baas. Vervolgens draai ik op mijn zij. Soms val ik direct in slaap, soms duurt het nog een poosje.
Slapen is een van de merkwaardigste bezigheden die ik ken. Of beter gezegd: het is een merkwaardige toestand. Ik leef wel, maar ik merk er niets van, ik ben compleet van de wereld. Het bijzondere is, dat deze toestand na een aantal uur weer stopt, zonder dat ik er iets voor doe. Het gebeurt vanzelf. Er is door de wetenschap al veel onderzoek gedaan naar de slaap. Waar de slaap toe dient is duidelijk en ook dat het iets met een interne klok te maken heeft. Maar over de vraag hoe dat precies werkt is nog altijd weinig bekend. En dat voor iets waar wij een derde van ons leven aan besteden.
Vlak voor het inslapen is er een toestand van halfslaap. Gesproken wordt van ‘in slaap vallen’ of wegzakken. Je stijgt niet op naar de hemel. ‘Overmand worden door slaap’ is een andere uitdrukking. Die suggereert dat er een man is die je overmeestert of meevoert (Klaas Vaak?). Bij doodgaan horen ook associaties met slapen. ‘Slaap zacht’ wordt er tegen overledenen gezegd. Of: ‘hij is vredig ingeslapen.’ Andersom komt niet voor. Je zegt niet tegen iemand die slaapt: ‘blijf nog maar lekker dood.’
Ik heb eens geprobeerd om de overgang van waken naar slapen te onderzoeken. Om na te gaan wat er gebeurde op het moment dat ik mezelf voelde wegzakken. Het onderzoek was een mislukking. Het observeren was een hersenactiviteit die mij stante pede weer omhoog trok.

Soms dringt er tijdens de slaap wel iets door. Gelukkig maar, zou ik zeggen. Als mijn blaas vol zit bijvoorbeeld. Dan stommel ik enigszins onvast naar de wc om na een paar minuten het bed weer in te kruipen en gewoon verder te slapen, alsof er niets gebeurd is. Een kleine pauze in mijn bewusteloosheid.
In ons vorige huis woonden wij langs een goederenspoorlijn. ’s Nachts kwamen daar ooit zware goederentreinen langs die het bed deden trillen. De eerste paar nachten werden wij daarvan wakker. Daarna niet meer. Toen Limburg in april 1992 om 3.20 uur werd opgeschrikt door een aardbeving (5,8 op de schaal van Richter), waren de schokken tot in Utrecht voelbaar. Ons bed schudde solidair mee. Deze keer was ik direct wakker. Ik moet in mijn onderbewuste hebben opgemerkt dat het trillen niet door een trein werd veroorzaakt.

Zo’n 20% van de Nederlanders heeft last van slapeloosheid: problemen met inslapen, te licht slapen, te vroeg wakker worden. Ik prijs mijzelf gelukkig dat ik niet tot deze groep behoor, al heb ik wel eens een nacht met weinig slaap. Ik krijg wel steeds vaker slaap op het verkeerde moment: bijvoorbeeld als ik ’s middags een boek lees of als ik in het donker van de schouwburg naar een toneelstuk kijk. Is er iets met mijn biologische klok?

Uit het stottercabaret Groen en Geel

Een van de merkwaardigste aspecten aan het stotteren is, dat het gehakkel zeer aanwezig is in de communicatie maar meestal onbesproken blijft. Terwijl de vreemde klanken, de rare bewegingen en de hoogspanning niet te negeren zijn, doen beide partijen alsof er een normaal gesprek gevoerd wordt. De luisteraar weet niet wat hij moet doen, of hij moet helpen of beter af kan wachten. Hij wordt er zelf gespannen van en kan slechts hopen op een spoedige verlossing.
Wandel je samen met iemand die moeilijk ter been is, dan vraag je rustig of je niet te hard loopt. Weet je dat iemand angstig is dan informeer je of je iets kan doen. Maar in het geval van stotteren leidt het betonblok van de geremde spraak zelden tot openheid.
Ik was zestien jaar toen er voor het eerst een programma over stotteren op tv kwam. Mijn ouders nodigden mij terloops en heel voorzichtig uit om samen naar de uitzending te kijken. Ik veinsde dat mijn huiswerk nog niet af was en ontsnapte naar boven om niet geconfronteerd te worden met alle schaamte- en schuldgevoelens, met al die dagelijkse pijnlijke ervaringen waarvoor ik geen oplossing zag. Ik stopte mijn kop in het zand.
Zo beïnvloedt de vermijding de communicatie. De stotteraar probeert uit alle macht om zijn stotteren niet te laten horen, wat de spanning zo opdrijft dat de blokkades juist wel naar buiten komen. Hij kijkt er letterlijk van weg en brengt daarmee de boodschap over aan de luisteraar dat hier iets dermate pijnlijks aan de hand is, dat deze er beter niets over kan zeggen.

Sire-campagne uit 1987

Een belangrijke onderdeel van de behandeling van het stotteren is daarom: kijk ernaar, praat erover, kom ervoor uit. Toen ik via een groepstherapie voldoende over mijn negatieve gevoelens heen was gekomen, wilde ik niets liever dan de heilige boodschap van openheid overal verkondigen. Ik meldde mij aan als voorlichter bij Demosthenes, de vereniging van stotteraars.
We togen naar pedagogische academies om de studenten te vertellen hoe het voelt om te stotteren. We daagden hen uit om zelf maar eens hakkelend een bruin brood te kopen. We werden uitgenodigd door logopedie-opleidingen en huisvrouwenverenigingen. Daarnaast organiseerden we zogenaamde Stotter-ins, voorlichtingsbijeenkomsten, waar in het openbaar heel wat afgestotterd werd. Stotterjijofstotterik was de leuze op een sticker die we in veelvoud verspreiden. ‘Wacht met koffie zeggen als iemand een ko- ko- kopje thee bestelt’, was een van de leuzen in een Sire-campagne.
We spraken altijd voor een aandachtig gehoor dat de bewondering voor het praten over je eigen zwakheden niet onder stoelen of banken stak. Toen wij eens een christelijke pedagogische academie bezochten opende de lerares met een gebed: ‘En wij danken God dat wij vanmorgen twee stotteraars in ons midden hebben.’

Dergelijke ervaringen kwamen weer boven toen ik onlangs door twee studenten geschiedenis geïnterviewd werd over het Jaar van de Gehandicapte (1981) en de ups en downs van het stotterleven. Onderwerp te zijn van een historisch onderzoek deed me niet alleen beseffen dat de jaren vorderen, maar ook dat negatieve gevoelens soms weer de kop opsteken en de openheid belagen.

Elke maandag staan er in dagblad Trouw levensbeschrijvingen van bekende of onbekende personen die pas zijn overleden. Tot voor kort sloeg ik deze over. Totdat mijn aandacht getrokken werd door een foto-onderschrift. Het betrof een man van mijn generatie, die de katholieke kerk vaarwel had gezegd, in het welzijnswerk was beland en zijn leven besteed had aan het helpen van de behoeftige medemens. Ik raakte geïnteresseerd, las verder over de drijfveren van deze man en spiegelde dit aan mijn eigen leven.
Waarom wordt de ene mens politieagent en belandt zijn klasgenoot in het criminele circuit? Wordt de een ondernemer en zijn buurjongen diens chauffeur? Dat vind ik boeiende vragen. Ooit heb ik zelf voor psychologie gekozen. Vanuit de hartelust waarmee ik me nu met zingen en schrijven bezig hou, vraag ik me wel eens af, of ik indertijd de goede keuze heb gemaakt. Het lezen van een necrologie heeft dan in zoverre nut, dat ik weer besef, dat ik niet warm loop voor technische innovaties of notariële teksten, maar voor de mens, zijn drijfveren en zijn levenswandel.

De belangrijke keuzen in het leven hebben te maken met een partner, kinderen, een baan of een promotie. Het zijn de zaken waarvan kinderen zeggen: ‘Later als ik groot ben, wil ik…’ Ik betrap mijzelf nog steeds op dit soort wensen voor later.
Volgens managementgoeroe Steven Covey moet je je afvragen hoe jij wilt dat er op je begrafenis over je gesproken wordt. Daaruit zijn je doelen af te leiden.
Als je je loopbaan hebt afgesloten en je kinderen het huis uit zijn verandert het perspectief enigszins, maar de vraag blijft gelijk: hoe wil je de jaren die voor je liggen invullen? De grote onbekende hierin is de Tijd. Hoeveel jaren zijn je nog gegeven?
Wie de zaak op zijn beloop laat, kan spijt krijgen en dan wordt het link. Spijt is een herkenbare, veel voorkomende, maar oh zo nutteloze emotie. In ieder geval voor wie op zijn sterfbed ligt. Aan  de eindeloze rij van top-zoveel lijstjes heeft de Australische schrijfster Bronnie Ware de Top 5 regrets of the dying toegevoegd. Mensen die doodgaan hebben vooral spijt over het gebrek aan moed om een eigen leven te leiden, over te hard werken, te weinig genieten, het onvoldoende uiten van gevoelens en over het gebrek aan aandacht die zij aan hun vrienden hebben besteed. Geen lijstje om te memoreren op de begrafenis of in de levensbeschrijving van Trouw. Terwijl ik dit tik begint hier in de buurt de klok van het kerkje op de begraafplaats St. Barbara te luiden.
De boodschap is: stel niet uit tot morgen, wat je vandaag wilt…. Ik ben het me bewust, het schiet regelmatig door mijn hoofd en toch stel ik  sommige dingen uit tot later, als ik groot ben.

Deze week was ik bij een optreden  van het vocaal ensemble Sfinx. Men zong onder meer een compositie van Wim van Wolferen op een tekst van Shakespeare over de genadeloze werking van de Tijd. De vrije vertaling is van Hans Manders:

Zoals golven naar het strand toe stromen
Zo gaan de minuten een voor een voorbij
Zij blijven zonder oponthoud maar komen
En niemand stopt dit eeuwige getij.

Een baby die het daglicht heeft bewonderd
Groeit in een zucht van klein tot groot
Waarna de Tijd ‘m, niemand uitgezonderd,
Gauw uit het rijk der jeugd verstoot

Als de Tijd iets geeft, dan neemt hij ’t terug
Want schoonheid mag niet te lang duren
Wat komt tot bloei verdwijnt erna weer vlug
En moet het na een tijdje flink bezuren

Alleen dit vers voor jou blijft buiten schot
Dat krijgt de Tijd, hoe wreed ook, niet kapot.

Stel je hebt een hernia of je bent geopereerd aan een gebroken heup. Dan heb je op een verjaardag wat te vertellen. Dan ben je verzekerd van aandacht en medeleven.
Maar als je een depressie hebt gehad, dan hou je liever je mond.
Een depressie, of een andere psychische stoornis, wordt gezien als een vorm van persoonlijk falen. En praten over je eigen fouten doe je niet.
Of, om het nog pregnanter te formuleren: als je je heup gebroken hebt doordat je een fout gemaakt hebt bij het skiën, dan kan je dat rustig vertellen. Maar in het geval van een depressie hangt het falen zo samen met gevoelens, gedachten en gedrag dat je op een feestje niet op de openbare divan gaat liggen. Dat is kenmerkend voor psychische problemen.
Afgelopen maandag is in Amsterdam het Depressie-Gala gehouden. Deze feestelijke bijeenkomst was mede georganiseerd door de psychiaters Esther van Fenema en Bram Bakker. Zij vinden dat je net zo gemakkelijk over een depressie moet kunnen vertellen als over een hernia. Een optocht van bekende Nederlanders uit de wereld van het amusement kwam vertellen over de eigen depressie. Die BN’ers waren blijkbaar niet moeilijk te vinden.
Ik heb zelf een groot deel van mijn loopbaan in de preventieve geestelijke gezondheidszorg gewerkt. Ik weet waar het over gaat en ik ben blij met de aandacht voor depressie. Zo was het jaren geleden een enorme doorbraak toen prins Claus verklaarde onder depressies te lijden. Ik juich daarom het doel van dit Gala van harte toe. De bijeenkomst was een succes, het genereerde veel media-aandacht. Dat heb je nodig voor een mentaliteitsverandering.
En toch. Er is iets dat mij stoort aan dit Depressie Gala. Maar wat is dat?

Het gaat mij er niet om, dat het begrip depressie aan inflatie onderhevig is. Woorden als depressief en depri zijn onderdeel geworden van het dagelijks taalgebruik, wat tot vervaging van het begrip leidt. Maar daar kunnen de organisatoren niets aan doen.
Hen valt evenmin te verwijten dat er nog veel onduidelijkheden zijn rond het ontstaan van depressies. Er is geen onderwerp in de psychiatrie waar de laatste jaren zoveel mensen op zijn gepromoveerd, maar de resultaten van al die onderzoeken zijn niet eenduidig. Zo kwam een promovenda vorig jaar tot de conclusie dat een gelukkige jeugd vaker de voorbode is van een depressie op latere leeftijd.
Een depressie ontstaat nooit alléén door een stofje in de hersenen. Ook de omstandigheden spelen een rol (bijvoorbeeld het verlies van een dierbare) en een persoonlijke factor (je gedrag en je gedachten en gevoelens). Daarin onderscheidt een psychisch probleem zich juist van een fysieke aandoening zoals een hernia. Dat deze nuance in de publiciteit rond het Gala verdwijnt zij de organisatoren vergeven.

Waar het mij om gaat, is dat voor het doorbreken van een taboe en het anders denken over depressies een langetermijnstrategie nodig is.
Wij hadden in Nederland tot voor een paar jaar een prachtige structuur voor de preventieve aanpak van psychische problemen. Vanuit elke GGZ-instelling waren preventiewerkers actief in het geven van voorlichting en effectieve cursussen. Voor een schijntje. In andere landen was men jaloers hierop.
De afgelopen jaren hebben de ziektekostenverzekeraars onder aanvoering van minister Schippers deze structuur compleet om zeep geholpen. De medewerkers zijn ontslagen, een grote schat aan expertise is verloren gegaan. Dat zal met preventieprogramma’s in de somatische zorg niet gauw gebeuren. Ook op het ministerie is de houding tegenover een hernia anders dan tegenover een depressie.
In plaats van het dagelijkse preventieve werk is er nu een eenmalig Amerikaans liefdadigheidsgala van enkele narcistische mediapsychiaters. En terwijl wij jarenlang bij het ministerie van VWS hebben lopen sappelen voor anonieme e-health voor jongeren met sombere gevoelens en we hierin steeds stuitten op een kruideniersachtige bezuinigingsdrift, komt Edith Schippers in het zicht van de camera’s opeens verklaren dat zij de preventie zo’n warm hart toedraagt en tovert zij 10 miljoen euro uit een hoge hoed voor nog eens een volgend onderzoek.
Daar word ìk nu een beetje depressief van.