Katholiek leven

Het Tweede Vaticaans Concilie

De opening van het Vaticaans Concilie had op mij als tienjarige zoveel indruk gemaakt, dat ik urenlang bezig was een kalligrafische weergave te maken van de openingsdatum. Met gekleurde potloden trok ik talloze lijnen rond de cijfers 11-10-1962 om de grootsheid van de gebeurtenis te onderstrepen.
Ik was een volgzame jongen, iedere zondagmorgen ging ik zonder morren naar de kerk. Tijdens het kamp van de verkenners in 1965 was ik zelfs iedere ochtend bij de mis die de aalmoezenier in de grote tent opdroeg. Ik ergerde me aan jongens die dit niet deden.
Die eerste jaren na het begin van het concilie was er in de Vleutense parochie nog niets te merken van de vernieuwing die het concilie in gang had gezet. Pastoor Beutener was op leeftijd, hij hield zich aan wat gebruikelijk was. Pas op de middelbare school kwam er in het godsdienstonderwijs iets van een frisse wind. De leraar behandelde de grote wereldgodsdiensten en de denkbeelden van progressieve theologen. Ik liet het langs mij heengaan.

In het item Beeldreligie werd de TV vergeleken met God

Op de tentoonstelling Van God los in het Catharijneconvent in Utrecht is het Tweede Vaticaans Concilie het beginpunt van de grote veranderingen in de katholieke kerk in de jaren zestig. Het altaar in de kerk werd omgedraaid, zodat de priester en de gelovigen elkaar aan konden kijken. Dat was meer dan een symbolische verandering. De aandacht diende niet louter naar boven gericht te zijn, naar God, maar evenzeer naar de medemens. Een eigen geweten en een persoonlijke manier van geloven kwamen in de plaats van het gehoorzame volgen van de kerkelijke dogma’s. Het had grote consequenties. De parochianen gingen niet meer elke zondag naar de kerk, de biecht verdween, net als het askruisje, het lof, de sacramentsoptocht, enz. Binnen korte tijd zou de zo stevig ogende katholieke zuil in elkaar zakken.
Van God los schrijft een belangrijke invloed toe aan de opkomst van de televisie. De beelden van langharige jongens en kortgerokte meiden,van sit-ins en demonstraties, maakten duidelijk dat er een andere tijd was aangebroken. Cabaretiers namen de conservatieve gebruiken van de kerk op de hak. Mijn ouders kochten pas een tv toen iedereen er al een had. Misschien, denk ik nu ik dit stuk schrijf, heeft mijn vader zo lang mogelijk geprobeerd om de verderfelijke wereld buiten te houden. Hij was al misselijk geworden toen hij een boek van Jan Wolkers inkeek en op de eerste bladzijde tweemaal het woord kut las.

Mijn puberteit viel precies samen met de anti-autoritaire golf van de jaren zestig. Ik werd als vanzelf meegenomen in de kritiek op het gezag. Oude vormen en gedachten hadden afgedaan. De kerk behoorde tot de gevestigde orde. Die telde niet meer mee.
De eerste stap was dat ik in navolging van mijn broer en zussen niet meer naar de zondagse mis ging. Het verdriet dat ik bij mijn moeder zag was onvoldoende om het geloof in stand te houden. Zo verdween bijna automatisch, zonder dat ik er bij stilgestaan had en zonder pijn, de kerk uit mijn leven.

De tentoonstelling over de onstuimige jaren zestig is nog tot 28 augustus te zien.

De biechtstoel

Ach, wat leef ik met terugwerkende kracht toch mee met de katholieke jongemannen die in de eerste helft van de vorige eeuw volwassen werden. Ze moesten slapen met de handen boven de dekens, ook als de seksuele opwinding door hun lijf gierde. Ik lees hierover in verband met een volgend boek dat ik bezig ben te schrijven.
Volgens de katholieke kerk was elke seksuele activiteit voor ongehuwden uit den boze. Masturbatie was een doodzonde. Wie daarover geen schuld bekende in de biechtstoel kwam in het eeuwig brandende vuur van de hel terecht. Dus jongens die zich niet hadden kunnen beheersen dienden onverwijld hun zonde op te biechten.
Wat moeten zich in de hoofden van die jongens ongelooflijke conflicten hebben afgespeeld, vooral in die van de gevoelige en consciëntieuze types. Er kon niet over gesproken worden, er bestond geen seksuele voorlichting. ‘Zorg vooral voor een maximum aan wils- en gewetensvorming. Dat is beter dan de beste voorlichting’, zo schreven de paters van de Heilige Harten in 1934 in het tijdschrift Huwelijk en Huisgezin. Zij konden het weten. Leer uw kinderen zelfbeheersing en doordring hen ervan dat zij zelf de schuld dragen, als die beheersing mislukt.

Begin jaren zestig was de situatie maar weinig verbeterd. Toen ik in de laatste klas van de lagere school zat, kregen de jongens, alleen zij, een speciaal gesprek met de kapelaan. Het was ergens buiten school, het kwam mij vreemd over. Van alles wat hij gezegd heeft kan ik me een paar zinnen herinneren. Die heb ik wel donders goed onthouden. Ik vond het een merkwaardig en onsmakelijk verhaal. Het paste niet bij de kapelaan die ik kende.
Hij vertelde ons, dat elke jongen die opgroeit op een gegeven moment een zaadlozing krijgt. Ik kende dat woord niet. Er zou dan een beetje vocht uit mijn plassertje komen. Daarover hoefden we ons geen zorgen te maken, zei de kapelaan. Het had iets te maken met een goed huwelijk en kinderen verwekken, begreep ik, maar hoe de vork in de steel stak kwam niet aan de orde. Het verhaal over de zonde en de hel bleef achterwege. De zaadlozing zou ons overkomen, dus dat wij er zelf de hand in konden hebben, bleef ook onvermeld.

Omdat ik verder van vriendjes niets wijzer was geworden, werd ik een paar jaar later compleet overvallen door een heftige spiersamentrekking in mijn onderbuik. Ik lag op mijn buik in bed wat heen en weer te rollen, toen het gebeurde. Mijn eerste associatie was pijn, maar die waarneming moest ik ogenblikkelijk bijstellen. Dit was best lekker, al voelde ik al snel nattigheid. Ik stapte mijn bed uit, schakelde de lamp aan en bestudeerde als verbaasde, jonge onderzoeker wat er gebeurd was. Pas toen ik weer in bed lag herinnerde ik mij de woorden van de kapelaan.
Juist in die jaren kwam er een einde aan de biechtpraktijken. Voor mij verdween daarmee de hel uit mijn leven, maar de schuldgevoelens over zelf opgewekte lusten bleken behoorlijk hardnekkig. Voor de generatie van mijn vader kwam die bevrijding te laat. Velen van hen raakten op latere leeftijd in de problemen door het strenge regiem uit hun jeugd.

Op donderdag koopt G. een paasstol. Als zij op vrijdag het brood wil aansnijden, bedank ik voor een snee. ‘Dat is toch voor Pasen’, antwoord ik, ‘het is vandaag Goede Vrijdag!’ Ziehier het verschil tussen een beperkt hervormde en een volledig verzorgde rooms-katholieke opvoeding.

Ooit liet ik op Goede Vrijdag mij van mijn beste kant zien. Vond ik zelf. Ik hielp de hele ochtend mijn moeder met haar huishoudelijke werk. Dit was de dag waarop Jezus gekruisigd was. Ik vond het gemeen dat hij was opgehangen terwijl hij onschuldig was. Het gebeurde omdat het eerder zo was opgeschreven door de profeet, dat vond ik wel vreemd. Hoe dan ook, Jezus was voor ons gestorven. Die spijkers door de handen en voeten, dat leek mij het ergste. Daarom wilde ik iets doen wat ik niet leuk vond en dus hielp ik met het opmaken van de bedden en het boenen van de meubels en het zeil. Iets wat ik anders nooit deed. Mij bewust van de ernst van deze dag had ik het kruisbeeldje uit mijn slaapkamer gehaald. Ik nam dit overal met mij mee, waar ik die dag ook was.
Op paaszaterdag fietste ik samen met mijn broer naar de kerk. Daar stond in het portaal een houten ton gewijd water. Iedere parochiaan kon daaruit zijn voorraad wijwater aanvullen. In veel katholieke huizen hingen op slaapkamers kruisbeelden met wijwatervaatjes. Zo kon je je aan het begin van de dag beschermen tegen onheil en de verlokkingen van de duivel. Het wijwater werd tevens gebruikt om het huis te behoeden tijdens onweer. Ik had nooit gezien dat er bij ons wijwater werd gebruikt, maar een huis zonder wijwater dat was de goden verzoeken.
Om twaalf uur luidden de kerkklokken het einde van de vastentijd in. Dat klonk heel feestelijk. Veertig dagen lang hadden wij het zonder koekje bij de thee moeten doen. De snoepjes hadden we gespaard in een vastentrommeltje. Zo jong als ik was, was ik al aardig getraind in het uitstellen van behoeftebevrediging. Af en toe keek ik verlekkerd in mijn trommeltje, trots op mijn voorraad en op mijn uithoudingsvermogen. Ik begon er op zaterdag nog niet aan. De volgende dag zou het pas echt feest zijn.

Op zaterdagavond mocht ik mee naar de nachtmis. Ik vond het geweldig dat ik zo laat mocht opblijven. Het hoogtepunt voor mij lag al direct aan het begin. Dan werden alle lichten gedoofd. In het spannende donker hoorde je achter in de kerk wat gerommel. Nadat de paaskaars was aangestoken werd deze in een processie van priesters en misdienaars naar voren gedragen: Lumen Christi, Deo Gratias. Ik rekte mijn nek uit om iets te kunnen zien. Een mis met drie heren, de zegeningen met wijwater en met wierook, alles droeg bij aan een plechtige, feestelijke sfeer. Ik voelde mij onderdeel van een groter geheel.

We hebben onze paasstol uiteindelijk op zaterdag aangebroken. G. had ondertussen nog een ontdekking gedaan. In agenda’s staat Goede Vrijdag in het rijtje van Nationale Feestdagen.