Reizen

Als we naar bed gaan, zet ik de deur naar het balkon wagenwijd open, voor even. Liggend in het donker voel ik de vrieslucht naar binnen trekken, een mengeling van geuren meevoerend: van houtvuur, koeienmest en vochtig gras. Flauw lantaarnlicht legt een streep op de muur van onze hotelkamer. De koude lucht brengt niets dan stilte mee. Er is weer een dag voorbij.
Deze middag wandelden we met zijn tweeën hoog in het Ellmautal in een wijds wit winterlandschap. Verspreid over de hellingen zagen we grote boerderijen, verbonden door diagonaal lopende wegen. Het land lag ingepakt onder een dikke laag sneeuw. Hoe winters ook, het voorjaar kondigde zich aan. De zon scheen overvloedig, de temperatuur reikte naar de 10 graden. Een klein stroompje gesmolten sneeuwwater zocht zijn weg langs ons pad omlaag, puttertjes vlogen kirrend achter elkaar aan, een hoop sneeuw was van de helling op de weg gegleden, een Madurodamse lawine. Het hoge geluid van een cirkelzaag verbrak de witte stilte. Bij een boerderij werd een koe schoongespoten door de boer.
Wegen Lawinengefahr gesperrt lazen we op een bord langs ons pad. Ik kon me in deze vredige ambiance geen levensbedreigend gevaar voorstellen. We weifelden. Toen zagen we een oud bankje, recht tegenover de zon, een mooie Einkehrmöglichkeit. We laafden ons aan de zon en de schittering van het landschap. Een geborgen wereld, traditioneel, conservatief.

Ik zak langzaam weg in een halfslaap. Tussen de beelden van het Ellmautal dringen zich skibewegingen. Draai naar links, draai naar rechts. De vreugde van een kind op een sleetje. De bewegingen in het onderbewuste gaan maar door, tegen mijn zin. Er zit een angst onder, dat ik de controle verlies. Links, rechts, links, rechts. Een besef, dat er nog iets moet gebeuren, maakt me weer wakker. De frisse lucht, de wijd openstaande deur. Ik wip uit bed om de deur vast te zetten op een kier.

Hotel Alte Post, Grossarl, Salzburgerland

‘Heeft u nog moeite om aan personeel te komen?’, vroeg iemand van onze groep aan Toni. We hadden drie uur lang achter de baas van ons hotel door de tiefschnee geploegd en zaten bij te komen in een veel te warme Bauernstüberl. Toni is een man van in de zeventig die het traditionele Gasthof Alte Post in Grossarl heeft uitgebouwd tot een warm familiehotel met Hallenbad en sauna. Het grote kruisbeeld in de hoek van de Speisesaal is gehandhaafd. Wir zeigen euch die Berge is de leus. Nu Toni zijn zaak heeft overgedaan aan zoon Toni jr. trekt hij 150 maal per jaar met een groep de bergen in.
‘Het wordt steeds lastiger om medewerkers te vinden’, zegt Toni, zijn rood aangelopen hoofd vlak boven zijn bord met Würstlsuppe. ‘Ze willen tegenwoordig allemaal studeren’, klinkt het wat misnoegd.
Als jullie in Oostenrijk de grenzen niet zo hermetisch zouden afsluiten, is het probleem opgelost, komt er bij mij op. Maar ik hou mijn mond.
Vroeg in de ochtend zal ik de balkondeur helemaal dichtdoen. Elke morgen om zes uur nodigt de klok van de kerk direct naast Alte Post het dorp uit om de vroegmis te bezoeken. Drie series van tien klokslagen. Alsof er naast je bed iemand met een schoolbel staat. Een geborgen wereld.

Midden in een Noord-Griekse vlakte staan reusachtige, pilaarvormige rotsen. Holen in deze rotsen werden vroeg in de Middeleeuwen gebruikt door kluizenaars. Om zich te beschermen tegen rovers en krijgsheren, klom ene Anasthasiou in de veertiende eeuw met een aantal kornuiten omhoog langs de loodrechte rotswanden. Bovenop de rots bouwde hij een klooster. Het werd een doorslaand succes. Het voorbeeld kreeg grif navolging, zodat er in de 17e eeuw vlak bij elkaar 24 kloosters op de top van een rots gevestigd waren. Dichtbij de hemel en niet gestoord door Servische of Turkse heersers, konden de kloosterlingen hun leven in alle rust aan God wijden. Bijkomend voordeel was, dat ook de belastingambtenaar zich niet aan halsbrekende toeren waagde.
Tegenwoordig zijn er nog 6 kloosters over. Er zijn stenen trappen en loopbruggen aangelegd, zodat de paters niet meer met een net omhoog gehesen hoeven te worden, zoals tot in het begin van de twintigste eeuw gebeurde. De trappen worden vooral gebruikt door toeristen. Op onze rondreis door Noord-Griekenland wilden wij dit werelderfgoed, Meteora, niet missen.

In de 11e eeuw is de verwijdering tussen de westers katholieke kerk van Rome en de oosters katholieke kerk van Constantinopel uitgelopen op een schisma. Officieel had de ruzie iets te maken met de vraag of de Heilige Geest via Jezus spreekt of via God; een onbenullige zaak, waar ik me als niet-gelovige alleen maar over kan verbazen. Hoewel de overeenkomsten in het geloof groot zijn, zien de oosterse kerken er anders uit dan de westerse. Ze zijn veel kleiner en er staat een wand vol iconen voor het altaar.
Als wij hijgend en zwetend opgeklommen zijn naar het klooster van de heilige Nikolaos Anapafsas, komt de geur van wierook ons tegemoet. Uit luidsprekers klinkt eentonig en langdradig gezang van mannen, die nog wel een zanglesje kunnen gebruiken.
De wanden van de kleine kerk zijn beschilderd met bijbelse taferelen en afbeeldingen van heiligen; platte schilderingen met uitdrukkingsloze gezichten, de hersenen op het kale hoofd zijn soms geaccentueerd om de wijsheid te benadrukken. Het zijn veel mannen met baarden, maar hier en daar zijn er geslachtloze wezens die een volwassen uitziend kind op de arm dragen. Er is veel goud wat er blinkt.
Vanuit de koepelplafonds hangt van alles omlaag: koperen en zilveren kandelaars, wierookvaten, lampen, eivormige ballen met kwasten (zoals je die in sommige kermisattracties moet zien te grijpen).
Eén van de kloosters, Roussanou, wordt nu bewoond door nonnen.
‘Daar moeten we eigenlijk ook naar toe’, zegt G en ik vind dat ze gelijk heeft.
Bij de kaartjesverkoop zit een oude non met een streng gezicht. Waarschijnlijk kan ze niet meer anders kijken. Het winkeltje met parafernalia wordt beheerd door een jonge non, ook haar gezicht neigt naar strengheid. Zij zijn gekleed in een lang zwart gewaad. Hun hoofd is, op de mond, neus en ogen na, gewikkeld in een zwart doek. Eerder op straat had ik de nonnen voor moslima’s aangezien.
Er wonen weinig kloosterlingen meer in Meteora. Sommige paters zijn gevlucht naar kloosters op het schiereiland Athos. Niet voor de Turken, maar voor de toeristen.

Op 17 juni ondertekenden de Griekse premier Tsipras en zijn Macedonische collega Zaev een akkoord over een nieuwe naam voor wat nu F.Y.R.O.M. heet: the Former Yugoslavian Republic Of Macedonia. Het land moet voortaan Noord-Macedonië gaan heten. De zon scheen uitbundig toen de handtekeningen werden gezet. Plaats van handeling was het Griekse vissersplaatsje Psarades, gelegen aan het Prespameer, het water dat het drielandenpunt vormt tussen Griekenland, Macedonië en Albanië.
Nog geen tien dagen later lopen G en ik door Psarades. Op wandelvakantie in Noord-Griekenland staat vandaag een tocht naar Kaap Roti aan het Prespameer op het menu. De bergachtige streek met zijn meren heeft alles in zich om toeristen te lokken. Psarades is het paradepaardje van de regio, een ‘authentiek vissersdorpje’ met tal van gezellige visrestaurantjes aan de boulevard.
We zien de reclameborden op de terrassen uitnodigend klaarstaan. Maar vandaag is het stil in Psarades, wat heet: wij zijn de enigen die over de boulevard lopen. De terrassen zijn compleet verlaten. De restauranthouders wachten lijdzaam in de deuropening de eerste klant af. Kinderen zitten met een smartphone verveeld onderuit, een vrouw schilt reuzeaardappelen voor de friet, een straathond loopt met gebogen kop langs de gevels.

Psarades 25 juni j.l.

Ik moet hier aan toevoegen, dat het weer niet meewerkt. Het is hier 14 graden, bijna de helft van wat de temperatuur in het Noordwesten van Europa is. Naast de economie lijkt ook het weer zich ten gunste van het welvarende deel van Europa te keren.
Een nog niet zo lang geleden gebouwd hotel, dat zich majestueus boven het Prespameer verheft, staat leeg. Op de stenen treden naar de ingang groeit onkruid. Bloemen hebben zich in de scheuren van het asfalt genesteld. Een lege koelvitrine staat werkloos op het terras. De schijnwerpers die het gebouw in zijn glorietijd hebben verlicht staan er nog, maar de lampen zijn eruit gesloopt. Blijkbaar konden de leningen niet meer worden afbetaald.
Griekenland was deze week nog een tweede maal in het nieuws. De laatste financiële steunoperatie loopt af, het land kan weer op eigen benen staan, zo wordt geschreven. De revalidatie is echter nog niet afgerond. Boeren rijden rond in vijftiger jaren tractoren, alsof ze nog van de Marshallhulp zijn. We zien opvallend veel brommertjes, terwijl de Griek als het maar even kan in een auto rijdt.

Leegstaand hotel Psarades

‘De Griekse middenklasse is weggevallen’, zegt een hoteleigenaar. Er komen wel weer wat meer buitenlandse toeristen, maar de Grieken zelf hebben te weinig geld om uit te geven. Een andere gesprekspartner zegt, dat de pensioenen en belastingen niet het probleem zijn, maar de werkeloosheid. Wie geen werk heeft, heeft geen geld.
We lopen een leeg restaurantje binnen voor de lunch. De eigenaar veert op en loopt naar de stapel menukaarten om er twee af te pakken. Zijn vrouw verdwijnt naar de keuken om de frituur aan te zetten. Willen we een verse vis uit het meer? En de befaamde reuzebonen, hier in de omgeving gekweekt?
Buiten trekt een windvlaag over het Prespameer. Aalscholvers en pelikanen zijn op zoek naar eten.
Griekenland wankelt moeizaam overeind voor de eerste zelfstandige stappen. Het zal nog jaren duren voor het weer normaal kan lopen. Aan de marathon hoeft het land nog niet te denken.

De winter was vergangen, maar de lente nog niet begonnen. In dit onbestemde intermezzo bezochten wij tijdens de paasdagen Leeuwarden. Pardon? Ja, de hoofdstad van Friesland is in 2018 de Culturele Hoofdstad van Europa. Provincie en stad zijn vooral bekend vanwege sportieve activiteiten als varen, wandelen en schaatsen. Nu wil men aan de verwachte vier miljoen bezoekers laten zien, dat stad en provincie ook op het gebied van cultuur veel te bieden hebben: cultureel erfgoed èn moderne kunst.

Toren de Oldenhove, Leeuwarden. Foto: Tryater.

Een koude wind blaast ons over de grachten en door de straatjes, langs het stadhouderlijk paleis en eeuwenoude gestichten, langs talloze creatieve werkplaatsen, kleine musea en muren met graffiti. We komen uit bij het stoere Fries Museum, waarvan het dak op poten als zeilmasten staat. Hier leren we alles over terpen en dijken en over de wereldstad die Hindeloopen ooit is geweest en die leidde tot het fenomeen Hindelooper kamer, een attractie die eind negentiende eeuw op alle wereldtentoonstellingen stond.
De tijdelijke tentoonstelling Art beyond Escher toont een aantal reusachtige eigentijdse kunstwerken, waarin niets is wat het lijkt. Combinaties van grafische vormgeving, teksten en video’s gaan met onze hersens op de loop. Het zijn vreemde werken ontsproten uit een origineel idee. Vanaf eind april is er een tentoonstelling over Escher zelf.
De moderne kunst moet het in belangstelling verreweg afleggen tegen de expositie over die andere beroemde inwoner van Leeuwarden: mevrouw Margaretha Zelle, beter bekend als Mata Hari. Deze tentoonstelling over een ongelukkig leven beleefde op 2 april haar laatste dag.
We lopen buiten verder langs opgestapelde en samengebonden terrasstoelen. We zijn met velen. Op elke straathoek staat wel iemand gebogen over het kaartje met evenementen. Grijze haren verwaaien onder de grijze lucht, de blikken omhoog gericht naar de oude gevels.

De Blokhuispoort

De Blokhuispoort, een immens negentiende eeuws gevangeniscomplex, is sinds tien jaar omgevormd tot een verzamelgebouw voor, jawel, creatieve bedrijfjes, funshops en horecagelegenheden met namen als de Bak en het Proefverlof. Ook dit gewezen leed van de ander mag zich in een grote belangstelling verheugen.
Was de criminaliteit in deze streken even groot als dit cellencomplex? Ik lees wel eens over een vechtpartij in de straten van Leeuwarden en bij veel cafés zie ik buiten een bord met de waarschuwing: ‘Agressie is hier niet toegestaan’. Naast de stadse rauwdauwers zijn er de gelovige, vrome boeren die onverwachts uit hun slof kunnen schieten. En hoeveel gehuchten in deze noordelijke streken kennen niet die eerzame huisvader, die in een vlaag van opvliegendheid de vrouw de nek om draait en het lijk in stukken in de tuin begraaft?
Er heerste en er heerst nogal wat armoe in de culturele hoofdstad van Europa. Het is niet voor niets, dat we hier naast de stamboekkoe en het Friese paard Troelstra en Vondeling op een sokkel tegenkomen en dat de PvdA in de Leeuwardense gemeenteraad verreweg de grootste partij is. De PvdA heeft ervoor gezorgd dat er ook voor mensen die nooit naar een museum gaan iets te beleven valt.
In een park met kale bomen en sneeuwklokjes dagen roze objecten ons uit om interactief met taal bezig te zijn. Ik ben een liefhebber, maar deze vormen spreken me niet aan. Mijn aandacht wordt getrokken door het etablissement De koperen tuin, in de buurt waarvan zich het gelijknamige boek van Simon Vestdijk afspeelde. Wat heb ik als middelbare scholier niet meegetreurd met hoofdpersoon Nol en zijn onmogelijke liefde.
Leeuwarden stelt zich in veel gedaanten ten toon. Oanbefelle.

In zestien uur lieten we ons in een geleidelijke overgang meevoeren van de alpiene sneeuw naar de Hollandse winter van regen en wind, van de grillige bergen naar de geordende vlakten, van de barokke kerken naar de kantoortorens, van het bijzondere naar het alledaagse.
Onze plaatsen waren gereserveerd, dus wachtten we op ons gemak tot we in de verte de twee gele lichten in een donker silhouet naderbij zagen komen. Terwijl de trein schokkend weer in beweging kwam, installeerden we ons in een aangename warmte op de toegewezen plekken.
We lazen een boek en maakten een puzzeltje en een praatje. We keken mijmerend uit het raam naar kleine dorpen onderaan een helling met de kerktoren en het kasteel als eeuwenoude bakens. Waar mensen hun leven met elkaar doorbrengen, in het jaarlijkse ritme van kerkelijke vieringen, optochten en zomerfeesten. We zagen op de Autobahn de voortracende Volkswagens, die door de hogesnelheidstrein tot pruttelende Piaggio-wagentjes gedegradeerd werden.
We keken naar de huizen langs het spoor, waar zich achter de ramen een onbekend leven afspeelde. Waar misschien gekookt werd, gestudeerd, geruzied of gevreeën. En waar men op zijn beurt niet geïnteresseerd was in het onbekende leven achter de ramen van de zoveelste passerende trein.
En op de momenten dat de trein tot stilstand gekomen was, keken we naar de reizigers die in optocht met hun rolkoffers op weg waren naar de uitgang, naar de rokers die samengepakt in een geel afgebakende rechthoek snel aan hun peuken trokken, naar de blije omhelzing van de reiziger die opgewacht werd en het melancholieke wuiven van de achterblijvers die een vriend of geliefde uitzwaaiden. Er was genoeg te bekijken.
De uren verstreken geruisloos. Het anonieme landschap werd grijs en we zagen we onszelf steeds beter weerspiegeld in de ruit. We aten een broodje en strekten de benen onder de ritmische cadans van de wagon en het moderne jargon van de servicegerichtheid: goedemiddag dames en heren (in Nederland: reizigers), wij heten u hartelijk welkom aan boord van onze trein, heeft u een vraag of een wens, dan sta ik met mijn team voor u klaar. Vervoerder Abellio, die de Rhein-IJssel-Express tussen Düsseldorf en Arnhem exploiteert bedankte ons voor de keuze voor Abellio (waarvan wij nog nooit gehoord hadden) en eindigde met: ‘Abellio sagt tschüss’, wat in het Nederlands vertaald werd in: ‘Abellio neemt hier afscheid van u’, alsof wij niet meer mochten meedoen.

Zoals wij kozen voor sneeuwwandelen in plaats van skiën, zo kozen we voor de trein in plaats van het vliegtuig. Heerlijk ontspannen met veel ruimte en heel milieuvriendelijk. Maar twee tot drie keer zo duur als het vliegtuig. Met dank aan de marktwerking en de onbelaste kerosine. En hoe goedkoper het vliegen wordt en hoe meer mensen het luchtverkeer verkiezen, hoe meer treinen geschrapt worden en hoe beperkter de mogelijkheden op het spoor. Voor onze heenreis wilden we aanvankelijk een nachttrein. Dan hadden we om 03.00 uur een overstap met wachttijd in Keulen gehad en om 6.30 uur een overstap met wachttijd in München.
Nu stapten we op de terugweg om 6:56 in de trein in Mezzana, Noord-Italië, en kwamen om 23:07 in Utrecht aan. De vijf verschillende treinen reden alle nagenoeg op tijd. Maar zou er ’s morgens een trein een vertraging van een half uurtje opgelopen hebben, dan hadden we Utrecht die avond niet meer kunnen bereiken.
De trein is heerlijk, de trein is schoon. Maar om dat zo te houden moet het spoor in Europees verband beter gefaciliteerd worden en zal het vliegverkeer meer belast moeten worden.

We worden weggebracht in een oude Fiat Panda, een Four Wheel Drive. Dat laatste zie ik pas, als we zijn uitgestapt. Had ik dat eerder geweten, dan had ik niet zo met samengeknepen billen op de achterbank gezeten, toen het Fiatje zich ronkend omhoog werkte over de smalle bosweg. Door sneeuwval was de weg spekglad en we reden langs diepe ravijnen. De auto slipte echter nergens. De bestuurder had een turquoise rozenkrans over zijn binnenspiegel hangen. Dat is onze redding geweest.
We zijn in de Dolomieten voor wandeltochten met sneeuwschoenen. Voor al diegenen die nog altijd denken, dat sneeuwschoenen een soort tennisrackets zijn waarop je als een Donald Duck door de sneeuw waggelt, hiernaast een foto van het looptuig, dat je onder je wandelschoenen bindt. Met sneeuwschoenen loop je door de maagdelijke sneeuw, hoeveel er ook gevallen is. De sneeuwschoen zorgt ervoor, dat je niet diep wegzakt in de sneeuw.
Nog wat onwennig ploeteren we de eerste dag achter de gids door het bos. Het is er doodstil. We horen alleen het geluid van onze afdrukken in de sneeuw. Ook in dit winterlandschap ruik je de naaldbomen. Soms valt er een hoopje sneeuw van een dennentak omlaag. Op het besneeuwde pad zien we de sporen van een dier. Even later wijst de gids ons op een gems. Verderop struint een hert, zo’n 100 meter boven ons. Daarna zien we er nog een paar herten. De beesten lopen moeizaam wankelend met hun lange poten door de Tiefschnee. Ze zakken er verder in dan wij.
Traag trekken we over de hellingen. Sneeuwwandelen past niet bij deze tijd. Het past niet bij het jachtig heen en weer vliegen, niet bij het hogere tempo waarin alles moet worden afgewerkt, niet bij het meerdere dingen tegelijkertijd doen. Sneeuwwandelen is slow walking. De meditatieve tak van het winterse voortbewegen. Het is lopen zoals men eeuwen geleden deed (toen er overigens nog geen sneeuwschoenen waren).
Und auf den weissen Matten
Such Ich des Wildes Tritt
(uit: die Winterreise, Wilhelm Müller, op muziek gezet door Franz Schubert).

Terug naar het oorspronkelijke wandelen, het lijkt ideaal.
Er is echter één maar, een maar die meer gaat tellen naarmate de jaren stijgen.
Wandelen met sneeuwschoenen is een inspannende bezigheid, om niet te zeggen dat het ongelooflijk zwaar is. Alsof je door mul zand een berg beklimt. Door de sneeuw ga je ongeveer de helft langzamer naar boven dan in de zomer. En heb je een beetje kleffe sneeuw dan blijven er klonten aan je schoenen hangen. Die til je mee omhoog.
Hijgend en zwetend loop ik achter de gids aan, in een verre van meditatieve toestand. Vind ik dat nog wel leuk? We zien nog wat jongelieden in snelle pakken tegen de berg oplopen. Maar ik ben 65. Is het dan niet eens tijd om sommige bezigheden te laten? Of onderschat ik waartoe zestigjarigen in staat zijn?

Op de derde dag gaan we voor de afwisseling een dagje skiën. De zon schijnt overvloedig, de pisten liggen er geweldig bij en het is relatief rustig. Hoewel we de laatste tien jaar nauwelijks geskied hebben, gaat het ons goed af. Bochtje naar links, bochtje naar rechts, op ons gemak dalen we de hellingen af. Kopje koffie, volgend liftje. Wat een heerlijke bezigheid. De vreugde van het skiën is de vreugde van het kind, dat op een sleetje van een hellinkje glijdt. Ik denk even niet aan mijn knieproblemen of spierblessures. Of aan de gebroken heup waarmee ik negen jaar geleden op de skipiste lag. Het voelt alsof ik nog jaren door kan skiën. Of overschat ik nu wat ouderen aankunnen?

Op de vierde en de vijfde dag maken we schitterende wandelingen, op sneeuwschoenen.

In Rio de Janeiro loopt een brede ringweg van tweemaal drie banen langs de kust. Onophoudelijk razen hier de auto’s voorbij. Als ik over wil steken moet ik ergerlijk lang wachten op groen licht.
Behalve op zondag. Dan is het verkeer in één richting afgesloten en zijn er drie banen vrij. Van alle kanten komen dan de cariocas, de inwoners van Rio, naar de kustweg om te wandelen, te joggen, te fietsen, te skateboarden, te rolschaatsen. De zondagmiddag is er voor ontspanning en vertier, voor buitenlucht en gezonde beweging. Het is het enige ogenblik waarop de auto plaats moet maken voor fietser en hardloper.

Op zondagmiddag 12 november, 15.30 uur, zit ik in de schaduw van palmbomen aan de ringweg in Copacabana. De weg loopt hier direct langs het strand. De zon schijnt, het is 30 graden, de wind maakt de temperatuur draaglijk. Het is mijn laatste dag in Brazilië, mijn koffer staat al gepakt.
Ik heb net nog een uurtje aan het strand doorgebracht. Braziliaanse families en vriendengroepjes zaten bij elkaar, onder de gehuurde parasol, met de benen op de koelbox, de zonnebril op het hoofd. Wie een baan heeft komt hier op zondagmiddag om uit te puffen en te kletsen. Wie arm is loopt te leuren met zonnebrillen, ijsjes of drankjes. Er werd gevolleybald en gevoetbald. Kleurige vlaggen stonden strak in de wind, fregatvogels draaiden hun rondjes boven het groengrijze water, mensen paradeerden langs de vloedlijn. De firma van siliconen implantaten heeft hier veel afzet gehad, net als de verkopers van fitnessapparatuur.
Ik zat met mijn rugzak vlakbij het water. Da’s wel ongewoon daar, zo’n rugzak. Ik was na drie dagen Rio nog altijd in de oplettende modus, ik ging bijna achteruitlopend het water in om zicht te kunnen houden op dat toonbeeld van bezittingen van een toerist.

Op de boulevard trekt een optocht van bewegende Brazilianen voorbij. Ik heb een boek meegenomen, maar laat dat voorlopig in mijn rugzak. Vanuit een bar aan de rand van het strand klinkt melancholische gitaarmuziek.
Rechts van mij krijgt een tienjarig meisje een paar splinternieuwe rolschaatsen ondergebonden, lichtgroen van kleur met roze randjes. Haar corpulente moeder zit geknield op het asfalt om te helpen. Het kost moeite om de mollige voetjes in de schoenen te persen. Het meisje ondergaat lijdzaam de inspanningen van haar moeder. Ze wil al weg schaatsen als de moeder nog bezig is de hagelwitte veters te strikken. Als het eindelijk zover is, doet zij haar eerste wankele slagen. Daarna schaatst ze zonder omkijken de boulevard af, haar toekomst tegemoet.
Links van mij zit een jonge vrouw op de stoeprand met naast haar een oude vrouw in een rolstoel. Het gerimpelde oude hoofd ligt continu achterover in haar nek, de mond staat een beetje open. Eén oog is dicht, het andere toegeknepen. De wind speelt door haar grijze haren. Haar stramme, gekromde vingers liggen stil op haar bovenbenen. De rolstoel is van het merk Prolife. Ik kan uit haar starre houding niet afleiden of zij geniet. Of dat zij lijdt aan pijn of deprimerende gedachten. De jonge vrouw staat op, ze gaat een stukje lopen.
Donkergekleurde handelaren voeren met bakfietsen en steekkarren nieuwe ladingen drinken en ijs aan. Baders die van het strand komen vegen het zand van hun voeten. De stem van Barry Manilow klinkt in mijn hoofd. Music and passsion are always the fashion at the Copa. Het meisje op de rolschaatsen zie ik nergens meer. De vrouw in de rolstoel komt nog eens langs, nog steeds het hoofd in de nek, de mond open en de ogen bijna gesloten. Ik voel de melancholie. Maar ik weet niet of het om haar is of om mijzelf.
Zondagmiddag Copacabana.

Het korenfestival is afgelopen. Voor tweederde van de zangers van kamerkoor D’Allure begint nu een reis langs een aantal highlights van Zuid-Oost Brazilië.

Een deel van de watervallen van Foz d’Iguazu

We gaan eerst naar de watervallen van Foz d’Iguazu op de grens met Argentinië. Voor deze attractie zijn twee dagen uitgetrokken. Dat leek mij op voorhand wat ruim bedeeld. Bovendien was ik deze zomer in IJsland wat betreft neerstortend water al ruim aan mijn trekken gekomen.
Al dat IJslandse water valt echter in het niet bij Foz d’Iguazu. Bij de eerste aanblik moet ik denken aan de Grand Canyon. Die is ook zo onmetelijk groot en onpeilbaar diep, dat het je voorstellingsvermogen te buiten gaat. We staan hier na een paar dagen van flinke tropische regens. Het waterpeil is hoog, het water is roodgekleurd door het zand dat van de landbouwgronden is meegevoerd, een gevolg van de ontbossing. Zelfs op de middag van ons tweede bezoek kijk ik nog steeds mijn ogen uit. Bij een platform onderaan een waterval loop ik in mijn poncho zo dicht mogelijk naar het vallende water. De verplaatsing van lucht en water op enkele meters van de stortvloed is hier zo krachtig, dat ik het niet langer dan 10 seconden uithoud.
Naast mij staat een groep Zuid-Amerikanen van Indiaanse afkomst. Ze dragen geen regenkleding en worden door en door nat. Bij ieder hangt een beschermend popje om de hals. Minutenlang staan zij met opgeheven armen te zingen, te bidden, te lachen, een monument van drijfnatte gelukzaligheid. Wat een verschil in beleving tussen de Noord-Europeaan, die nadenkt over de gevolgen van de douche en de Zuid-Amerikaan die leeft in het moment.

De volgende halte is Rio de Janeiro, een ville d’allure: bruisend, druk, muzikaal; het New York van het zuidelijk halfrond, afgaand op alle hoogbouw, de rechte stratenplannen en de niet aflatende stroom van gele taxi’s, die zich daardoorheen wurmt.
Bij Rio denk je ook al snel aan de favela’s, hèt beeld van armoede en criminaliteit in de ongelijke en van corruptie doortrokken Braziliaanse samenleving. Het zijn geen krottenwijken die uit plastic en golfplaten zijn opgetrokken, zo zien wij. Het zijn achterstandswijken met oude huizen voor gewone Brazilianen die een baantje hebben in de horeca of als straatveger. De jeugdwerkloosheid is enorm, de drugsproblematiek gigantisch. Rivaliserende drugsbendes hebben het voor het zeggen.
Groot is het contrast met de gouverneur van de staat, die in een van zijn huizen als een Dagobert Duck zoveel bankbiljetten verzameld had, dat men dagen nodig had om de stapels te kunnen tellen. Is de kiem gelegd toen eeuwen geleden de Portugezen hun kerken en paleizen royaal met bladgoud versierden en de Afrikanen als slaven op de kade van Rio werden aangevoerd? Diezelfde kade kan niet als monument hersteld kan worden, omdat de overheid daar geen geld voor schijnt te hebben. De verschillen tussen arm en rijk, het laat mij hier niet los.

De belangrijkste toeristische attracties zijn het bekende Christusbeeld en de Pao de Açucar, een puistige berg aan de kust. Vanaf beide hoogtes heeft men een schitterend uitzicht over de metropool. Wat maakt toch, dat toeristen graag een stad aan hun voeten zien liggen? Alsof de duivel van de commercie zegt: ‘dit alles zal ik u geven als u voor mij neervalt en mij aanbidt’.
De taxichauffeur die ons erheen brengt, laat bij voortduring een onbegrijpelijke mantra horen: ‘Rio de Janeiro, California, Madrid, Alemana’, gevolgd door een hoge, kirrende lach. Ik voel dat de tijd rijp is om Luna, luna in te zetten, een van de Braziliaanse liederen die wij geleerd hebben. Daarop laat de chauffeur ons meegenieten van foto’s waarop hij met mooie vrouwen de samba danst. Amanha, morgen, zeg ik , dan gaan wij ook de dansvloer op. Met die vrouwen. Waarop de chauffeur weer zijn mantra laat horen.

Kamerkoor D’Allure is een projectkoor voor oudere koorzangers met ervaring en ambitie. Het koor staat onder leiding van dirigent Fokko Oldenhuis. Omdat deze in zijn jeugd in Brazilië heeft gewoond en daar nog contacten heeft, ontstond de mogelijkheid om deel te nemen aan het korenfestival in Londrina, in het zuiden van Brazilië. Daar hadden we wel oren naar. En we kunnen onze eigen tijd indelen. Zodoende checken we, ingeënt en met een goed gevulde reisapotheek, op 28 oktober in voor een vlucht naar Sao Paolo.

We worden ontvangen als sterren. De kosten van het verblijf worden voor ons betaald. Dagelijks staat een bus met chauffeur en gidsen ter beschikking voor fraaie excursies. Halverwege de week worden we in de watten gelegd als het zwembad van de Banco do Brasil exclusief voor ons ter beschikking staat.
Aan ons is bovendien de eer om het festival op dinsdagavond te openen. Ons optreden is niet perfect, maar er wordt luid gejuicht. Wat van ver komt moet goed zijn. Het kan ook zijn, dat het publiek weet, dat wij niet meer zo goed kunnen horen. Als wij het optreden eindigen met een liefdeslied in verstaanbaar Portugees, ontstaan er stadiontaferelen. In een gangpad juicht een aantal toehoorders met de Nederlandse vlag.

Tijdens de week treden wij diverse keren op voor sponsoren van het festival. Waar wij optreden zijn er camera’s van televisiestations aanwezig om die zangers uit dat verre Nederland in beeld te brengen. Dat ik dit mag meemaken, gaat er voortdurend door mij heen. Zo zingen we volksliedjes van de Zweedse componist Petterson-Berger in een bankgebouw, nadat we eerst door gewapende bewakers via een veiligheidspoort zijn gescand. Onderwijl wacht de cliëntèle voor de loketten lijdzaam de beurt af.

Bij Scania Vabis mogen we zonder inzingen en op onze nuchtere maag het ontbijt van de medewerkers opvrolijken. De monteurs die dagelijks onder de motoren van de vrachtwagens liggen blijken het Gloria van Nystedt te waarderen. Elke dag zit weer vol verrassingen, genoeg om evenzovele blogs mee te vullen.
Vijf avonden lang zien we in het stadstheater een bonte rij van Braziliaanse koren langskomen: kinderen uit een tehuis, zacht zingende dames van Japanse origine, kerkkoren toegejuicht door nonnen in de zaal, leraren uit het particulier onderwijs, personeel van de sportclub van de Banco do Brasil, presbyterianen die met een keiharde beat hun gospels uitventen. Een gebrek aan kwaliteit wordt gecompenseerd door een grote inzet, swingende pasjes of een kleurige uitmonstering, zoals de vogels in het regenwoud. En alles uit het hoofd gezongen. De optredens worden becommentarieerd door een aan zijn stoel gekluisterde oudere man, een stijve imitatie van de presentator van darts-wedstrijden (‘one-hundred-and-eighty!’). In de pauze is er een loterij. Zo wint een van ons een pakket met schuurlapjes, knijpers en iets wat op bronwater lijkt, maar bij de eerste slok een schoonmaakmiddel blijkt te zijn.

Tijdens een invalbeurt op vrijdagavond valt alles voor ons op zijn plek. We krijgen de zaal muisstil, wat hier een grote uitzondering is. Na afloop rijdt onze bus naar een bar voor een caipirinha, de nationale cocktail die zo heerlijk wegdrinkt maar lekker aankomt. Men wil ons een Braziliaans maal voorschotelen, maar als niemand zo laat op de avond zin heeft in rijst en bonen, stuurt de kok als alternatief de ene na de andere schaal met hapjes langs.
Het blijkt een opmaat voor het slotfeest van het festival, dat aan het einde van de zaterdagavond losbarst. Er is weer veel te eten en juist als ik heerlijk dansend aan mijn tweede jeugd begonnen ben, zie ik tot mijn ontzetting dat onze bus om 1 uur gaat vertrekken.
Tja, dat is waar ook, we zijn een koor van ouderen.