EEN KLEINE OORLOG
In september 1940 treft de rijksveldwachter in De Meern een Duitse militair, die met een neergeschoten, nog warme fazant uit de polder Reijerscop komt gelopen. Dat is verboden, legt de politieman uit. Het jachtterrein in de polder is verpacht. ‘Hier in Holland ist für uns nichts verboten’, antwoordt de soldaat. Burgemeester Van Koningsbrugge, een man die het recht hoog in het vaandel heeft staan, protesteert schriftelijk bij de Duitse autoriteiten. Hij ontvangt na enkele maanden een brief van het Luftgaukommando Amsterdam dat de polder door het Duitse leger is gevorderd en dat de jacht alleen is toegestaan door Wehrmachtangehörige.
In januari 1942 houden honderd militairen van de Luftwaffe een drijfjacht in Reijerscop. Aan het einde worden twee zwanen meegenomen. De volgende dag staat boer Bijman op de stoep bij Van Koningsbrugge. Bijman eist zijn zwanen terug. Het is een teeltpaar en in 1941 heeft deze teelt hem f 84,- opgeleverd. De burgemeester schrijft een brief op poten naar het Haupt van het Luftgaukommando.
Een maand later ontvangt Van Koningsbrugge een antwoord van een Oberstleutnant. De militairen hadden de zwanen in sterk verwaarloosde en bijna bevroren staat aangetroffen. Door de goede verzorging bij het leger zijn de uitgehongerde beesten inmiddels weer opgeknapt. Zij zullen aan de stad Utrecht worden overgedragen. Bij de brief is een rekening voor Bijman gevoegd van f 202,40 voor de huur van een stal, loon van verzorgers en voederkosten. De boer moet het geld persoonlijk in de Kromhoutkazerne in Utrecht komen afgeven. Tenslotte geeft de Oberstleutnant de burgemeester nog een veeg uit de pan vanwege zijn ‘unverschämtes Schreiben’.
De rekening van de Oberstleutnant
Zoals zoveel burgemeesters heeft Van Koningsbrugge zich na de Duitse inval voorgenomen om vooral de rust en de orde te handhaven en zoveel mogelijk de belangen van de inwoners te dienen. Het agressieve optreden van enkele NSB’ers maakt het hem niet gemakkelijk. Dat de Duitsers metalen, voertuigen en paarden vorderen en zich zonder overleg de polder als jachtgebied hebben toegeëigend gaat in tegen zijn gevoel van rechtvaardigheid. De brief van de Oberstleutnant overtreft alles. Het is voor hem een bewijs van de onbetrouwbaarheid en brutaliteit van de bezetter. Hij bijt zich vast in de kwestie. Bij zijn baas, de Commissaris van de Koningin, kan hij niet terecht, dat is een NSB’er. Hier past maar één middel, moet Van Koningsbrugge gedacht hebben. Hij schrijft een brief over de zwanen aan generaal Christiansen, de Befehlhaber van de Wehrmacht in Nederland, de hoogste militair.
Als een antwoord uitblijft, richt hij zich tot secretaris-generaal Frederiks, de belangrijkste Nederlandse ambtenaar in Den Haag. Hij vraagt of deze gelegenheid ziet om eens voorzichtig bij Christiansen te informeren. Maanden later volgt een uitnodiging om met de Hauptintendant van de generaal te bespreken welke vergoeding Bijman billijk acht. De boer is inmiddels bereid om f 25,- te betalen als hij zijn zwanen maar terugkrijgt. Na een zich voortslepende correspondentie laat de Hauptintendant in november ’42 aan de burgemeester weten dat de zaak is overgedragen aan het Luftgaukommando te Amsterdam. Hiermee eindigt dit dossier. Ik trof het aan in het Utrechts Archief bij mijn onderzoek naar de gebeurtenissen in de oorlog in Vleuten – De Meern.
In een boek over het Nederlands verzet in de Tweede Wereldoorlog vroeg een hedendaagse schrijver zich af of hij het in soortgelijke omstandigheden zou aandurven om zich te verzetten tegen de bezetter. Of hij het risico op gevangenschap, marteling of dood zou durven nemen. We leven in een andere tijd, dus de vraag is niet goed te beantwoorden. Maar ik denk dat ìk niet de moed zou hebben.
Er was veel meer dat mij toen bang maakte: het hondje van Van der Klei, het donker, paarden en koeien, de diepte onder het wateroppervlak, onbekende volwassenen, de pastoor. Na de angst voor fysieke dreigingen volgde later de angst om mijn mond open te doen, om gek gevonden te worden, om niet mee te tellen, enz. Had ik maar wat meer van de stoutmoedigheid van mijn moeder gehad.
Het is je wellicht ontgaan: onlangs bestond de faculteit Diergeneeskunde in Utrecht 201 jaar. Het is de enige universitaire veterinaire opleiding in ons land. De faculteit heeft een naam die tot buiten de landsgrenzen reikt. Toen ik studeerde in de jaren zeventig werden er vanuit Israël, waar zo’n opleiding destijds ontbrak, groepen studenten naar diergeneeskunde in Utrecht gezonden. Zij waren de voorlopers van de huidige horden buitenlandse jongeren die om de een of andere reden Nederland uitgekozen hebben voor hun academische studie.
Nooit stonden we op een mooiere camping als in de zomer van 1995 in het Zwitserse Nax. Of, laat ik me preciezer uitdrukken, nooit hadden wij zo’n fraai uitzicht als vanaf ons terras naast de tent. De camping heette niet voor niets Grand Paradis. Ze lag hoog op de hellingen boven een zijdal van de Rhône. Zonder enige belemmering keken wij uit over de bergwereld rondom: rijen van kale rotspieken en besneeuwde toppen. Tegenover ons op de beboste hellingen lagen miniatuurdorpjes aan slingerende weggetjes. Rechts daarvan lag Sion in de diepte. Het was alsof de duivel ons al het moois van de wereld liet zien. Ik had voortdurend de behoefte om het uitzicht vast te leggen, bij ochtend en avond, in de zon, bij naderend onweer. Maar zoals mijn ogen het zagen liet het landschap zich niet pakken door mijn camera.
Wij hebben een nieuwe aanwinst. Hij hangt boven de kast in de huiskamer. Op het schilderij zien we een straat met links en rechts huizen. Het lijkt een tafereel van lang geleden. De weg is niet bestraat, er rijdt geen verkeer. De zon schijnt vriendelijk, er lopen enkele mensen. Misschien is het vooral de lijst met zijn vele krullen die aan vervlogen dagen doet denken.
Arie was een broer van mijn moeder. Hij werd geboren in 1915, als jongste zoon in het gezin van Arie en Hilletje Ekelschot. Arie sr. had een klein boerenbedrijfje dat net voldoende opleverde om de zes kinderen te eten te geven. Toen zoon Arie van school af kwam ging hij aanvankelijk aan het werk bij zijn vader. In de winters, als er minder werk was op de boerderij, werkte hij net als vele andere katholieke boerenzonen bij de SOL, de Stichtse Olie- en Lijnkoekenfabriek in Utrecht. Het werk kon hem niet echt bekoren. Datzelfde gold voor het melken van koeien. Hij had vier oudere broers en geen van hen had interesse gehad om het zieltogende bedrijfje van hun vader over te nemen. Arie’s grote wens was om politieagent te worden, net als zijn oudere broer Adriaan. Enkele jaren later, op zijn bruiloft, zou zijn familie hem toezingen: Agent worden wou hij met geweld. Zijn kansen waren echter klein, het was halverwege de jaren dertig, de werkloosheid was op een hoogtepunt. Maar Arie hield van aanpakken en hij was voor de donder niet bang. In het najaar van 1936 schonk het lot hem de gelegenheid om dat te laten zien.
Mijn puberteit viel precies samen met de anti-autoritaire golf van de jaren zestig. Ik werd als vanzelf meegenomen in de kritiek op het gezag. Oude vormen en gedachten hadden afgedaan. De kerk behoorde tot de gevestigde orde. Die telde niet meer mee.
Voor de aanvang van een kerstmaal zaten mijn vader en ik als enigen alvast aan de gedekte tafel, in afwachting van de anderen. Mijn vader legde een hand, de handpalm naar boven gekeerd, naast mij op tafel. Hij zei niets, maar glimlachte verlegen. Het was een onverwacht gebaar van toenadering. Ik voelde zijn genegenheid en tegelijk zijn machteloosheid.