Herinnering

overleg tijdens de opnamen van de film

Een jaar lang bruiste het van de activiteiten. Er was geld genoeg om het leed van de gehandicapte medemens onder de aandacht te brengen. Of wacht, dit formuleer ik niet goed. De bedoeling was namelijk om te laten zien dat mensen met een handicap gewone mensen zijn met gewone levens. Weg met de zieligheid, weg met de liefdadigheid. Zo kon de boodschap van het jaar wel samengevat worden.
In het gebruis kwam er een smak geld beschikbaar voor het maken van een voorlichtingsfilm over stotteren. Vanwege de gewenste luchtigheid vroeg men de medewerking van het stottercabaret waarmee Jules, Elisabeth en ik destijds door het land toerden.
Toen de film na de nodige hobbels tot stand gekomen was, kwam er een stroom publiciteit op gang. Zo stond er op een doordeweekse avond een ploeg van Brandpunt voor de deur van mijn studentenhuis, onder de luidruchtige aanvoering van Willibrord Frequin. Hij had net goed getafeld, dus toen de technici hun apparatuur uitpakten liep the golden boy zonder te kloppen de ene na de andere studentenkamer binnen. Wie prins Bernard en de paus heeft geïnterviewd, kan zich alles veroorloven. Zoiets noem je geen handicap.

Als ik er nu aan denk dat ik morgen voor de tv zou worden geinterviewd, zou ik het spaans benauwd krijgen, maar in die tijd was ik zodanig gewend aan voorlichting en publiciteit, dat de spanning beheersbaar was. Wat niet goed ging kon er altijd nog uitgeknipt worden.
Tijdens het interview kneep Willibrord af en toe met zijn kleine varkensoogjes als er een stotter in aankomst was. Hij voelde zich niet meer zo op zijn gemak. Zijn macho-gedrag smolt als sneeuw voor de zon. Een van mijn stokpaardjes was dat het stotteren ook voor de luisteraar een probleem kan zijn. Toen ik daarom aan W. vroeg of mijn stotteren bij hem spanning opriep, gooide hij zijn hoofd achterover en riep:
‘Stop maar even jongens, dit is niet de bedoeling.’
Nadat in een vloek (van W.) en een zucht (van mij) de opnamen voltooid waren, vroeg de productieleider nog even mijn medewerking. Het item was een idee van Ad Langebent, een andere vermaarde Brandpunt-reporter. Omdat Ad zoveel jaren in dienst was van de KRO vroeg men in die periode aan alle geïnterviewden om op camera iets tegen Ad te zeggen. Daarvan zou voor zijn jubileumfeest een compilatie gemaakt worden.
Ik dankte Ad hartelijk voor zijn interesse en voegde er spontaan aan toe dat ik hem een uitstekende presentator vond. ‘I-i-ik zou het z-zelf niet b-beter k-k-kunnen doen’, stotterde ik met opzet, want ook die vorm beheerste ik uitstekend. De cameraman richtte zich daarna op de lachende W., die snel wegdook. Dat hij moest lachen om de grap van een ander mocht niet in beeld gebracht worden.
Tijdens de uitzending van Brandpunt mocht ik in de studio aanwezig te zijn. Na afloop bevond ik mij opeens naast monseigneur Langebent aan de bar. Hij had zijn stropdas losgeknoopt en een glas bier in de hand. Ik dankte hem voor zijn initiatief. Het klonk veel te onderdanig, voelde ik direct. Frequin was nergens meer te bekennen.

Na het Jaar van de Vrouw en het Jaar van het Kind was het in 1981 de beurt aan de Gehandicapte. Zo gaat dat. In het kader daarvan was iemand op het idee gekomen om voor leerkrachten een boek samen te stellen over handicaps bij kinderen. Kennis bevordert immers de acceptatie. Ook aan de vereniging van stotteraars werd een bijdrage gevraagd. Ik was in die jaren nogal actief voor die club en had niet lang daarvoor een boek over stotteren geschreven, een uitgave die het om een of andere reden nog tot een tweede druk geschopt heeft. Derhalve kwam de vraag bij mij of ik een hoofdstuk over stotteren bij kinderen wilde schrijven. Ik hoefde alleen maar een korte samenvatting te geven van mijn boek en zou daarvoor ook nog eens 500 gulden ontvangen. Een handicap leverde in die tijd nog wel eens wat op. Ik bevond mij bovendien in het gezelschap van onder meer Guus Kuijer en Mary Michon, wie zou dat niet willen.
Toen het boek klaar was volgde nog een bijzonderheid: ik ontving een uitnodiging voor de overhandiging van het eerste exemplaar aan prinses Juliana.
Ik was geen fan van het koningshuis. Niet, dat ik een jaar tevoren had deelgenomen aan de Slag om de Blauwbrug (‘Geen Woning, Geen Kroning’), maar mijn sympathie lag meer bij de krakers dan bij de oranjegezinden. Voor het schudden van de hand met de koningin van mijn jeugd wilde ik echter mijn principes wel even opzij zetten.

Alle genodigden dienden om veiligheidsredenen een half uur voor aanvang aanwezig te zijn.
Daar zaten we dan met zijn allen een half uur te niksen. Het viel mij op, dat er voorin de zaal nog enkele kinderen met een verstandelijke handicap aanwezig waren. Het bleek dat zij hadden meegewerkt aan een film.
Hoe meer de tijd verstreek, hoe meer de spanning steeg. Het was het wachten op Sinterklaas en de Tour de France in het kwadraat. Toen Juliana eindelijk binnenkwam, klein van stuk tussen alle veiligheidsfunctionarissen, de zaal geen blik waardig keurend, vond ik die entree er niet zo vorstelijk uitzien, in ieder geval heel anders dan het vriendelijke zwaaien op het bordes.
Nadat het boek was aangeboden en de film over de kinderen met het syndroom van Down was vertoond (de rammelende collectebussen aan het einde bleven achterwege) vond ik, dat het moment wel gekomen was, dat de geprezen auteurs aan Hare Majesteit zouden worden voorgesteld.
Juliana had zich echter na afloop van het programma eenvoudig weg omgedraaid naar de voorste rijen. Zij onderhield zich met zichtbaar plezier met de verstandelijke gehandicapten. Alles mooi en aardig, dacht ik, maar nu is het wel onze beurt. Ik was er vast maar bij gaan staan, wachtend op een teken van de organisatie om naar voren te komen.
Opeens waren er toen weer die veiligheidsmensen. Juliana pakte haar handtas en zo vertrok de koninklijke stoet weer naar buiten. Opnieuw keek zij de zaal niet in, zij had niet eens het aangeboden boek in haar hand. Zo gaat dat als jarenlang je dienaren de aangeboden cadeaus ‘achter de struiken flikkeren’, zoals Wim Sonneveld ooit zei.
‘Samen gewóón verder’ heet het boek, met als ondertitel: ‘Gehandicapt zijn is anders dan je denkt….’. Dat was voor mij in deze situatie een uiterst adequate aanbeveling.

Begin jaren zestig vond mijn vader dat hij niet kon achterblijven bij zijn collega’s van D.E., die zich door de toegenomen welvaart een auto konden veroorloven en daarmee naar het werk kwamen. Het werd een DAF Daffodil, beroemd geworden om zijn variomatic transmissie, bijgenaamd het pientere pookje. De auto die ook toen al met een verkleinwoord werd aangeduid was niet de auto waarvan ik als 11-jarige droomde, maar alles was beter dan de Solex waarop mijn vader, gestoken in een leren jas die tot op zijn enkels viel, naar kantoor reed.
Zoals mijn vader ons regelmatig maande om onze fiets schoon te maken, zo verdiende ook dit wonder op wielen de best mogelijke bescherming. De oude houten schuur werd afgebroken en daarvoor in de plaats verrees achter ons huis een moderne stenen garage, ‘bij elkaar gespaard met D.E.-koffiepunten’, grapte een vriend van zijn kaartclub.
Je kwam bij de garage via een grindpad dat tussen het huis en de bessenbomen liep en net breed genoeg was voor een auto. Vanaf de weg was er aan het begin van het pad een flinke bocht en aan het einde was er nog een kleine kromming. Vlak voor de garage was het pad versterkt met enkele grote rode tegels. Het liep daar licht schuin omhoog, zodat een dotje gas extra nodig was om de Daf binnen te rijden; onbelangrijke details, ware het niet, dat omkeren op deze route onmogelijk was, zodat de rit over het grindpad tenminste éénmaal in de achteruitmodus afgelegd diende te worden. Dat vereiste enige stuurkunst.
Op het einde van een middag was ik op mijn eentje achter het huis aan het voetballen. Ik telde het aantal malen, dat ik de bal hoog kon houden, als speler van DOS, Ajax, Feyenoord enz. Zo werkte ik hele competities af. Nauwkeurig hield ik mijn persoonlijke record bij. Terwijl ik geconcentreerd bezig was, hoorde ik het vertrouwde geluid van de overdekte bromfiets uiterst traag over het grindpad naderen. In zijn achteruit, wist ik.
Even later zag ik in mijn ooghoeken het beige wagentje langzaam voorbijschuiven, mijn vader in opperste concentratie stijf achterom kijkend om zijn aanwinst veilig tussen de garagedeuren te loodsen. Ik was zo fanatiek bezig met de bal, dat het even duurde voordat het geluid dat ik hoorde tot mij doordrong: een harde klap en brekend glas. Ik vloog naar de garage en zag dat de glimmende auto binnen tegen de achterwand tot stilstand was gekomen. Aan één zijde lag het achterlicht in diggelen. Glanzende rode, oranje en witte scherven lagen als een mozaïek op de grijze garagevloer. Mijn vader stond erbij en keek erna. Hij was het toppunt van hulpeloosheid.
Ik barstte in een onbedaarlijke huilbui uit. Onze nieuwe auto was kapot. Ik vroeg me af, of dat wel weer goed zou komen. Ik keek naar mijn vader. Die stond daar maar en zei niets. De schaamte om mijn vader won het al snel van het verdriet om de beschadigde auto. Ik huilde omdat ik hem onhandig vond. Omdat ik een stoere vader miste.

Het waren maar twee noten die ik onlangs hoorde (e – fis) en maar twee lettergrepen (Nor – man), een flard muziek uit de tv waar ik op dat moment niet naar keek. Meer was er niet nodig om mij terug te brengen naar de tijd, dat ik samen met mijn zus zingend door het huis liep. Norman, oe-oe-oe-oe-oe-oe-oe-oe-oeoe, Norman, tot en met de lange uithalen aan het einde van het refrein: Norman, my love! Het was in 1962 een hit van de Amerikaanse Sue Thompson, een Nederlandse versie werd gezongen door Willeke Alberti.
Het lied bracht me terug naar een plakboek waarin ik ooit mijn jeugdige interesses heb vastgelegd. Toen ik al lang en breed het huis uit was heeft mijn moeder met een vooruitziende blik het plakboek van de ondergang gered, zodat ik nu kan nakijken of ik een plaatje van Sue Thompson in het boek heb geplakt.

Op de eerste pagina van het plakboek beschrijf ik in korte aantekeningen de gebeurtenissen van de maand december 1960. Het boek blijkt een cadeau van Sinterklaas, die voor mij ook nog een autobusbaan, een agenda en een zakdoek had meegebracht. Op 8 december noteer ik: Maria Onbevlekte Ontvangenis, op de 11e: snoep op gegeten. Zo kabbelt het een tijdje door. Achter de data 23 tot 31 december staat in het groot gekrast: NIKS GEBEURD.
Op de volgende pagina’s verleg ik mijn aandacht naar een verzameling sigarenbandjes: Elisabeth Bas, Hofnar, Ritmeester, Schimmelpenninck. Dan volgen de opstellingen van Ajax, Feyenoord en PSV en een aantal liedteksten zoals:
Wij trekken vrolijk naar het bos
Naar ’t bos in zomertooi
Daar bloeit zo menig bloementros
Aan ’t smalle pad begroeid met mos
(….)
We laten graag de stad alleen
Die straten dof en grijs
Daar waait nooit zuivre lucht door heen
Daar zie je niets dan dorre steen
Het verhaal dat ik met Pasen wil beginnen (‘Jezus is verezen’) maak ik niet af en gaat direct over in titels van Arendsoog en Pim Pandoer.

De voorkeuren en hobby’s van een 8-jarige kunnen snel wisselen. Blijkbaar heb ik bij een volgende gelegenheid Wasco kleurkrijtjes cadeau gekregen. Die vette stiften gebruik ik om de sigarenbandjes, voetbalopstellingen en liedteksten flink door te krassen, mij niet bewust van de waarde die ik er ooit nog eens aan zal toekennen. Andere pagina’s gebruik ik opnieuw door vele malen mijn eerste handtekening te oefenen.
Dan, eindelijk, op pagina 29, zijn we bij de populaire muziek beland. Een foto van de Blue Diamonds, die hun legerschoenen poetsen. ‘Ze zijn op ’t ogenblik in dienst. Ze worden Sergeant en ze gaan naar Nieuw Giuniea om daar de soldaten te vermaken’. De volgende pagina is voor Caterina Valente en Gondoli, Gondola. Het is de tijd van de tienersterren: Eddy Hodges, Willeke Alberti, Conny Froboess, (wie kent niet haar grootste hit?), Cliff Richard.
Een paar maanden geleden schreef ik hier, dat Jacques Brel mij de ogen had geopend voor de populaire muziek. Daarvan moet ik terugkomen, nu ik mijn plakboek weer zie. Zo zie je maar weer, herinneringen van zestig jaar terug zijn onbetrouwbaar.
Ik vind geen foto van Sue Thompson, geen tekst van Norman. Heb ik dat lied eigenlijk wel met mijn zus gezongen?

Sinterklaas was nog maar nauwelijks vertrokken of ik keek als 7-jarige al weer uit naar Kerstmis. Op de adventskrans brandden nog maar twee kaarsjes, dus ik moest nog een tijd wachten. ‘Geduld is een schone zaak’, leerde mijn moeder mij.
Na twee weken was het zover. Mijn vader haalde, voorzichtig achteruitlopend over de losstaande vlieringtrap, de grote doos van de kerststal naar beneden. Het uitpakken van de beelden was voor mij een van de hoogtepunten. Ze zaten gewikkeld in vergeeld krantenpapier, dat nog ouder was dan ikzelf. De kameel was een enorm beest en de zwarte koning vond ik een beetje eng. De kribbe werd in de stal gezet, maar het baby’tje Jezus mocht er pas op de eerste kerstdag ingelegd worden. Boven het rieten dak van de kerststal hing mijn moeder wat kersttakken.
‘Waarom hebben wij geen boom?’, vroeg ik.
‘Dat doen alleen de protestanten’, antwoordde mijn moeder.
Toen ik vroeg naar het verschil tussen katholieken en protestanten, legde zij uit, dat de protestanten niet in Maria geloven. Het leek mij een gering onderscheid. Hadden de protestanten dáárom een eigen school en een eigen bakker? Waren het daarom minder goede mensen?
In de week voor de kerst werden wij op pad gestuurd om langs katholieke deuren kinderkerstboeken te verkopen. ‘Nee, dank je wel, we doen al overal aan mee’, kregen we soms te horen. Ik had een hekel aan dat leuren, maar het was voor het goede doel.

De geboorte van Jezus was in de katholieke kerk het grootste feest van het jaar. Vrede op aarde, zo werd gepreekt. Tijdens de nachtmis leek het wel of de kerk warmer en mooier was dan anders. Er brandden zoveel kaarsen en iedereen in de afgeladen kerk zong mee met de kerstliedjes. Na afloop wensten we elkaar een Zalig Kerstfeest. Thuis aten we daarna nog bolletjes en krentenbrood. De schuifdeuren waren open, de kachels snorden. Ik wilde na afloop de kaarsjes op de tafel uitblazen. Maar ik mocht er geen ruzie over maken. Dat was tijdens de kerst een nog veel grotere zonde dan anders.

Op eerste kerstdag 1959 gingen we op bezoek bij opa van Dijk.
Mijn opa was dat jaar 88 geworden. Hij bracht zijn dagen door in een hoge, leren leunstoel voor het raam, dat uitkeek op de wetering. De ouderdom had hem in zijn greep. Hij hoorde weinig, zag weinig en kon niet meer zelfstandig lopen. Hij verliet alleen zijn stoel om aan de arm van mijn tante Jo naar de wc te schuifelen. Ik was het achttiende kleinkind en ik kan me niet herinneren, dat hij ooit een woord tegen mij gesproken heeft. Op één keer na. In een strenge winter was ik voor zijn raam op mijn kop op het ijs van de wetering gaan staan. Dat kon hij wel waarderen.
Voor die kerstmiddag bij opa hadden wij een muzikaal programma ingestudeerd. Mijn broer, zussen en ik speelden alle vier blokfluit. Het programma was uitgetypt op de oude Remington die mijn vader van zijn werk had overgenomen. Omdat de letter l kapot was gebruikten we daarvoor een 1.
In een sfeer van zaligheid liepen we na afloop weer naar huis. Ik geloof niet dat het mij als 7-jarige gelukt is twee volle dagen lang de vrede op aarde te bewaren, zeker niet op het moment dat de speelkaarten op tafel kwamen.

Sint stond verbaasd en overdonderd
Zijn uitroepen liepen in het honderd
Het was gewoon om dubbel te rollen
Het deed het bloed in je aderen stollen:
Mamma vroeg alwéér hyacintenbollen.

Vertwijfeld en geïrriteerd begon ik als tiener ooit op deze wijze een sinterklaasrijm voor mijn moeder. In surprises maken waren we bij ons thuis niet zo sterk. Maar er werd geen cadeau ingepakt zonder rijm, al was de inspiratie soms beperkt (Ha een Tjoklat! Dat is nog eens wat).

Volgens het Nationaal Sint Nicolaas Comité werden in de 19e eeuw alleen cadeaus aan kinderen gegeven, zonder rijm, ze konden veelal toch niet lezen. Pas in de 20e eeuw werd het gebruikelijk dat ook volwassenen presentjes ontvingen. Toen kwam de gewoonte in zwang om er een gedicht bij te schrijven, zoals dat al veel langer gebeurde bij huwelijken en andere feesten. De toon van dit soort gedichten was moraliserend.
Het normatieve gedicht is ook in mijn jeugd sterk aanwezig. Vooral mijn moeder is een meester hierin:
Want werken zal je sterken
Met dat niksen verdien je geen riksen
Niet vervelen of krakelen
Werk ijverig door, zo moet het hoor
Denk bij al je wensen aan de arme mensen
En wees paraat voor een goede daad
Voorwaar een aardige samenvatting van de normen en waarden, waarmee ik ben opgevoed.
Sint spoort mij bovendien aan om meer groente te eten, niet zo ondeugend te zijn op school, geen zus van de trap te duwen, niet zoveel tv te kijken en het leven serieus te nemen (je hele hoofd zit vol met sport, tot je er neurotisch van wordt). Er is ook een vurige wens van een Sint om het stotteren te genezen door mij een suikerhart te laten eten.
Veel gedichten komen voort uit ergernissen. Mijn zussen die de haarspeldjes bij elkaar wegpikten. Mijn broer die geen pudding op zijn soepbord bliefde.
Er zijn talrijke gedichten van Sinten die iets gekocht hebben waar zij niet zeker over zijn en die zich daarom indekken tegen mogelijke kritiek, met de bekende combinatie van ruilen en huilen. Of de inspiratieloze Sinten:
Beste Jos, je bent echt niet de klos
Sint neemt je niet in de boot, met dit pak zo groot.
Wij delen  nuttige cadeaus uit, zoals handschoenen, dusters, haarborstels, jampothouders en sokken. Bij voorkeur wordt in het gedicht regel voor regel een tipje van de sluier opgelicht en dient de ontvanger te raden wat er in het pak zit.

Hoe ouder wij kinderen worden, hoe meer creativiteit en humor er in de rijmen verschijnt. Zo wordt mijn moeder gekapitteld over het onderscheid tussen kennen en kunnen en liggen en leggen; lees ik dat mijn zus in haar rijles niet altijd de lantaarnpalen weet te vermijden en is er een gedicht over pannenkoeken en onderbroeken, dat zijn twee verschillende zaken.
In onze gymnasiumtijd worden klassieke schrijvers zoals Ovidius en Cicero erbij geroepen.
Mijn weerzin tegen het dragen van een helm op de brommer ontlokt een Sint de volgende homerische regels:
Zo vrees ik dat als het hèm belieft
Zeus jouw goede hoofd in tweeën klieft
Zo zien we dan, het hoeft ons niet te vermeien
Een half hoofd op een brommer rijden
Terwijl als het vuurrood bloed reeds is gestold
De andere helft de berm in rolt.