Herinnering

foto: Emiel van Moerkerken – copyright: www.vanmoerkerken.nl/fotoarchief

Amsterdam, 1956. Er wordt gedanst op de stoep voor een zaak aan de Lindengracht. Het weer is mooi, de mensen dragen geen jas. De zon lijkt niet erg hoog te staan. Ik gok op een mooie voorjaars- of najaarsdag. De foto moet rond het middaguur genomen zijn. Prominent in beeld dansen verschillende jonge vrouwen in een stofjas. Het zijn medewerksters van de Venco Dropfabriek die ook aan de Lindengracht gevestigd is. Het kan niet anders of zij hebben lunchpauze. In plaats van naar de kantine zijn ze naar buiten gegaan. Daar wordt muziek gedraaid, daar is gezelligheid en afleiding.
Tussen al die mensen in hun werktenue of hun doordeweekse kloffie steekt de man in zijn kostuum met wijdvallende pijpen wel erg netjes af. Zou hij op kantoor bij de dropfabriek werken? Zijn partner draait rond, haar rok en stofjas draaien mee. Rechts van dit stel zien we een ander type man, in donkere kleren, een sigaret stoer in de mondhoek, zijn haren lijken bijna een Elvis-kuif. Danst hij eigenlijk wel met de vrouw die we op de rug kijken?
Helemaal rechts staan enkele jongemannen die niet meedoen. Terwijl er toch voldoende vrouwen beschikbaar zijn. Vooral de tweede man rechts staat erbij alsof hij er de pest in heeft dat hij geen partner heeft. Het feit dat dat kantoorpikkie in zijn nette pak daar wel rondzwiert lijkt voor hem wel zout in de wonde.

Het is halverwege de jaren vijftig, Nederland is herrezen uit de schade van de Tweede Wereldoorlog. ‘Kop op, de schouders eronder, de handen uit de mouwen’, zo zou de tijdsgeest samengevat kunnen worden. Misschien is daardoor de behoefte aan ontspanning erg groot. Er komt een ware dansrage op. Dansscholen schieten uit de grond, in het weekend kan overal gedanst worden. De radio is heel populair. Elke omroep heeft zijn eigen dansorkest. Misschien zwiert men op de Lindengracht wel op Cheerio, cheerio, de hit van Willy Vervoort:

Weg met de zorgen en weg met ’t verdriet
We komen er wel ook al zijn w’ er nog nog niet
Want de jongens van Tromp en Piet Hein
Die krijgen ze lekker niet klein
‘r zat vijf jaar de mot in
Maar nu zit er schot in
En Hollanders willen we zijn.

Journalist Rudie Kagie schreef in 2019 in het magazine Ons Amsterdam: ‘Altijd opgewekt, meestal zacht, soms keihard klonk er muziek vanuit de luidspreker van platenwinkel De Draaitafel aan de Lindengracht. (…) De zaak was een drukbezocht ontmoetingspunt voor liefhebbers in de vanouds zang- en danslustige Jordaan.’ Eigenaar Ger Bruggeman organiseerde talentenjachten. Zo ontdekte hij Johnny Jordaan en Tante Leen.

Een reproductie van deze foto van fotograaf en cineast Emiel van Moerkerken heeft jarenlang ingelijst op mijn kamer op het werk gehangen. Nu hangt ie thuis op onze werkkamer, schuin boven de computer.
Waarom heb ik de reproductie ooit gekocht en waarom ben ik er nog altijd niet op uitgekeken? Ik hou van de vrolijkheid, de eenvoud en de nostalgie die eruit spreken. Misschien had ik, net als de dames van Venco, wel behoefte aan wat ontspanning op mijn werk.

‘Na het eten pakte hij de krant, ging op zijn buik op de grond liggen en bekeek de koppen. ‘Er staat weer heel erg weinig in’, mijmerde hij. (…) De tv-film kon zijn aandacht niet vangen. Hij was erbij gekomen toen het al even bezig was. Maar buiten dat werd hij toch teveel afgeleid door zijn eigen gedachten. ‘Maar als ik hem uitdoe’, overwoog hij, ‘blijft er weinig meer over.’
Dit is een fragment uit een verhaal dat ik schreef toen ik eenentwintig was. Ik werkte dat jaar bij een aannemer, kreeg na verloop van tijd flinke rugpijn en meldde mij ziek. Ik moest de hele dag thuis blijven, omdat ieder ogenblik de controleur van de ziektewet kon aanbellen. Starend uit het raam van mijn kamer kreeg ik voor het eerst de ingeving om te schrijven. In twee jaar schreef ik zo’n vijftien verhalen, anderhalf bloknoot vol. Daarna stopte het.
Ik schreef over een jongeman die niet weet wat hij met zijn leven aan moet. Die, zoals de hoofdpersoon in Der Winterreise wegloopt en de eenzaamheid opzoekt. Ik schreef over mislukte relaties, over het verlangen naar het eenvoudige landleven, over het vrijen met een boerendochter in een grassige greppel. In lange zinnen met ouderwets aandoende woorden (verpozing, onledig houden met, thee nuttigen) beschreef ik de gemoedstoestand van de protagonist.

Ondertussen zette ik me af tegen burgerlijke gezapigheid: tegen pas getrouwde stellen met een jampothouder op tafel en tegen mensen die elke avond op de bank achter de tv hangen. Ook de katholieke kerk kreeg ervan langs, zoals de dagsluiter op tv die aandacht vroeg voor de biecht. Het hoogtepunt van een vrijpartij associeerde ik met de consecratie in de mis.
Geleidelijk waagde ik me aan een ander type verhaal: feitelijke observaties uit het dagelijkse leven, zoals over een jonge man en een jonge vrouw die elkaar tijdens een treinreis voorzichtig aftasten. Zij wil hem, hij haar niet. En over een rusteloze man in de hal van het ziekenhuis. ‘Dan grijpt hij een zakdoek uit zijn zak, neemt zijn bril van zijn tengere gezicht en veegt de glazen schoon, langzaam en nadenkend. Met wat vluggere bewegingen zet hij vervolgens de bril weer op.’ Later blijkt dat zijn vrouw is overleden.

De stukken nu weer lezend kost het me moeite om mijn eigen kritiek te negeren en geen schaamte te voelen. Maar ik kan ook genieten van levendige details (het slippende geluid van de volle spoel van een bandrecorder; ‘wanneer de deur van het café openging verwaaide de rook onder de felle lampen boven het biljart’; ‘door de openstaande deur van zijn kamer klonk de stem van Ad Visser: ‘Avro’s Toppop tv-tip!’).
Zonder dat ik het me bewust was heb ik op dit blog de afgelopen jaren diverse jeugdherinneringen beschreven die ook in deze verhalen voorkomen, zoals het stuk onlangs over de begrafenis en de misdienaar. Hoe dan ook, de stukken vormen een mooi inkijkje in de ziel van een eenentwintigjarige. Een fotoalbum in woorden.

In de gang van de pastorie met kapelaan Ter Steeg. Ik sta geheel links.

Een begrafenisstoet bracht me deze week terug naar 1960. Ik zag mezelf weer staan als misdienaar achter in de kerk. Door de reeds geopende buitendeuren stroomden licht en frisse lucht naar binnen. Boven onze hoofden klonk het orgel en voor mij stonden de dragers met de kist. Ik droeg het zilverkleurige wierookvat aan de ketting. De rook kringelde omhoog en kietelde mijn neus. Mijn medemisdienaar droeg een bijna twee meter hoog kruis, met een eveneens zilverkleurig christusbeeld op een zwarte ondergrond. Achter ons stond pastoor Beutener ongeduldig te wachten tot de familie en de overige aanwezigen zich in de rij hadden opgesteld.
Daarna zette de stoet zich in beweging, door het voorportaal naar het buitenlicht. Onder het gebeier van de kerkklokken stapten de dragers voorzichtig de treden af het kerkplein op, om daarna af te buigen naar de begraafplaats achter de kerk. De mannen die de kist op hun schouder voerden droegen zwarte jassen en stijve glimmende hoeden. Als ik het me goed herinner liepen er in de stoet altijd enkele koorzangers mee, oudere mannen die geen verplichtingen elders hadden. Ze droegen een das om de nek, waarvan de uiteinden kruislings links en rechts onder het colbert waren gestopt. Het zangboekje dichtbij het gezicht geheven zongen zij met krakerige stemmen Latijnse teksten die snel vervlogen in de wind.

Ingang van het kerkhof

Een begrafenis vond altijd in de ochtend plaats. Wie aangewezen was om de mis te dienen, hoefde niet de les op school te volgen. Ik voelde me heel wat als ik, met enige afgunst nagekeken door de andere leerlingen, het klaslokaal uitliep. Daarna holde ik door de Dorpsstraat naar de kerk.
Terugdenkend komen er beelden boven van bewolkt, winderig en koud weer. Wij droegen een zwarte toog met een witte superpli, een halflang bovenkleed. Warm voelde dat geenszins, zodat ik in die optocht nogal eens liep te bibberen. Ik wilde dat de dragers een beetje doorliepen, maar ze hielden juist een tergend traag tempo aan.
In alles voelde ik de zwaarte van het moment: het volkomen zwijgen van de mensen, het zwart van de dragers, de ernst op de gezichten. Ik keek altijd even over mijn schouder om te zien hoe de gemoederen waren, hoe strak de gezichten stonden, of er veel gehuild werd of juist niet. Het roerde mij niet. Als je oud bent, dan ga je dood. Zo simpel zag ik dat. Ik kon me niet voorstellen dat ook ik eens oud zou worden.
Zo liepen we traag en stil de honderdvijftig meter naar het kerkhof. Aan het einde van het pad, tegenover de toegang naar het kerkhof, lag Het Kleuterparadijs. Het geluid van de spelende kleuters op het schoolplein vormde een groot contrast met de zwijgende dodenceremonie. Op de begraafplaats gekomen bewoog de stoet zich naar de plek waar vers opgeworpen aarde lag. De kist werd boven het graf geplaatst. Onbewogen zag ik toe hoe enkele dragers de balkjes onder de kist vandaan haalden en andere met behulp van touwen de kist langzaam en gelijkmatig omlaag lieten zakken. Daarna klonk het doffe geluid van aarde die op een houten kist valt.

Voetbalclub Almere City is voor het eerst in zijn bestaan gepromoveerd naar de eredivisie. Voor velen wellicht een onbetekenend nieuwsfeit zijn, mij bracht het terug naar twee momenten uit de voetballoopbaan van zoon A.
De eerste herinnering dateert uit 1999. Wij hadden een brief ontvangen dat onze 12-jarige zoon gescout was door PSV en dat hij vanwege de afstand voorlopig bij de Utrechtse club Elinkwijk zou worden opgeleid. Daar begon direct al de concurrentiestrijd. Bij het eerste team van zijn leeftijd waren naast A. nog drie andere keepers ingedeeld. In een oefenwedstrijd tegen De Zwarte Schapen, de voorloper van wat nu Almere City heet, verrichte hij een aantal fraaie reddingen. Daar, in Almere, begon zijn carrière. Tot groot verdriet van de andere drie keepers – en misschien nog wel meer van hun vaders – werd hij de eerste keeper van Elinkwijk D1.

Veertien jaar en vele selectiemomenten later speelde A. met RKC in de Eerste Divisie opnieuw tegen De Zwarte Schapen, in die jaren FC Omniworld geheten. Het stadion was nog uit de tijd van hun oorspronkelijke naam. Twee lange lage tribunes boden aan goed 2000 toeschouwers een zit- of staanplaats. In mijn herinnering waren de tribunes van hout. Dat zegt vooral iets over de indruk die ik van het stadion heb overgehouden. Zelfs De Lange Leegte in Veendam bood op een koude winteravond meer sfeer.
Als voetbalvader kreeg ik altijd gratis toegang. Zo belandde ik op die vrijdagavond in Almere in een hoek van de schaars bezette staantribune. Slechts één vak in het stadion was compleet gevuld. Het is dit beeld dat na tien jaar nog helder op mijn netvlies staat. Hier stond de harde kern, het meest fanatieke deel van de aanhang van Almere: jongemannen met spandoeken, shawls, vlaggen en plastic glazen. Gedreven lieden, die met spreekkoren, getrommel en gezang van zich lieten horen. Een massa van gelijkgestemden, waar je als individu in ondergaat en waardoor je wordt meegesleept in het gevoel van gezamenlijkheid.

Het was een voorjaarsavond en het was fris. Ondanks de lage temperatuur stonden de meeste jongens daar met ontbloot bovenlijf. Geprepareerd met drank en drugs sprongen ze gezamenlijk op en neer, een beeld dat ik daar toen voor het eerst heb gezien. Het leek alsof het verloop van de wedstrijd geen enkele invloed had op hun gedrag. RKC was de betere ploeg, de Rooms-Katholieke Combinatie uit Waalwijk scoorde en stond een groot deel van de wedstrijd op winst. Ik verwachtte een inzakken van de aanmoedigingen en teleurgestelde gezichten. Het tegendeel bleek het geval. De naakte torso’s gingen op en neer, hoe armzalig Omniworld ook speelde. Het voetbal deed er niet toe. Niets kon hun gelukzalige roes bederven.
Misschien zaten de jongens van toen deze week met hun zoontjes op de hoofdtribune en keken ze met een nostalgische blik naar de volgende generatie blote basten. Die hadden deze week niet alleen een goede reden om hun shirt uit te trekken maar eindelijk ook echt reden om te juichen.

• De geboorte van ons derde kleinkind, vorige week, en de grote inspanningen die daarvoor nodig waren, brachten ons terug naar G.’s eerste bevalling in 1985. Wij – en het is niet voor niets dat ik hier de meervoudsvorm gebruik – hadden ons terdege voorbereid. Iedere week lagen we met een groepje vrouwen en enkele mannen op een dekentje voor de zwangerschapsyoga. We probeerden te ontdekken waar er spanning in ons lichaam zat en hoe het met de ademhaling was gesteld.
  Vroeg in de nacht van zaterdag 8 juni voelde G. de eerste wee. Nu zou het gaan gebeuren, voelden we, het kind klopte op de deur! Wat volgde was een lange dag met opkomende en wegtrekkende weeën, zo heftig dat pogingen om de pijn met ontspanning en adem op te vangen bij voorbaat mislukt waren. Ik zat erbij en keek ernaar en kon niets anders doen dan lijdzaam wachten.
  We zaten samen op de bank en ik hield G.’s hand vast. Voor de afleiding zetten we de televisie aan. Er kwam een aflevering van Love Boat voorbij, een serie met romantische en komische ontwikkelingen op een cruiseschip. Ik kon me niet herinneren ooit zo iets doms te hebben gezien en wond me erover op dat dit door de socialistische Vara werd uitgezonden. Uit solidariteit met G. bleef ik zitten.

Aan het begin van de avond kwam de verloskundige om te constateren dat er nog geen sprake was van volledige ontsluiting. De v.o. werd die avond een nooit meer te vergeten, magische afkorting. Ook aan het einde van die lange dag hadden de weeën nog niet tot de zo gewenste v.o. geleid. Dus stapten we om half twaalf ’s avonds gedrieën in het kleine autootje van de verloskundige, nadat zij de stoel van de bijrijder van dik, vocht absorberend materiaal had voorzien. Zij leverde ons af bij het Militair Hospitaal in Utrecht, een ziekenhuis dat zich bij langjarig gebrek aan gewonde soldaten ook maar op de moeder-kindzorg had geworpen.

Nadat door medicinale ondersteuning eindelijk de v.o. tot stand was gekomen, bleef er nog één complicatie over. Het kind had dan wel op de deur geklopt, maar het bleef lekker hoog in de buik zitten. Dus kwam men met een soort plopper aanzetten, als een loodgieter bij een verstopte afvoer. Het bleek een vacuümpomp te zijn. Tevoren had ik van vrienden verhalen gehoord over de bevalling als een hoogtepunt in hun leven. Was dat beeld door het langdurige proces van weeën al behoorlijk beschadigd, wat nu volgde was de genadeklap. Aan de ene zijde van het bed stond de arts die met rood aangelopen hoofd uit alle macht aan de ‘pomp’ trok. Aan de andere zijde, als tegenwicht, trokken drie verpleegkundigen G. bij haar armen de andere kant op. Ik stond er bedremmeld tussen en deed nog een uiterste poging om iets van mentale ondersteuning te bieden. Zoiets hoopte ik nooit meer mee te maken. Totdat glibberig en bloederig het kind ter wereld kwam en we huilend van geluk onze eerste zoon konden omarmen. Zoonlief hield er een flinke hoofdwond aan over. Dat betekende voor hem een week couveuse en voor moeder een week ziekenhuis.
——–
Wij zijn even fietsen. Op 17 juni hoop ik mij hier weer te melden.