ROTSVAST GELOVEN
Manès Sperber
De Volkskrant attendeerde me op De vergeefse waarschuwing, deel twee van de memoires van Manès Sperber (1905 – 1984). De naam zei mij helemaal niets, maar het onderwerp van zijn boeken des te meer.
Manès Sperber werd geboren in een Joods gezin in wat nu het westen van de Oekraïne is. De armoede en het antisemitisme uit zijn jeugd heeft hij beschreven De waterdragers van God, het eerste deel van wat een trilogie is geworden. Deel twee gaat over de jaren 1918 – 1932. Sperber studeerde in de jaren twintig psychologie in Wenen, waar hij zich aansloot bij de school van Alfred Adler, de Individualpsychologie. Deze leerling van Freud was van mening dat het gedrag van de mens door meer factoren wordt beïnvloed dan alleen zijn gevoelens en onbewuste driften. Sperber had oog voor de maatschappelijke context. Zoals veel van zijn intellectuele generatiegenoten werd hij aangetrokken door de idealen van de Russische revolutie en het communisme.
Na zijn studie belandde Manès Sperber als een vooruitgeschoven post van Adler in Berlijn. In de Duitse hoofdstad zoemde het in die jaren van veranderingen in de politiek, de wetenschappen en de kunst. Vogels van diverse pluimage streken er neer om door middel van lezingen, discussiebijeenkomsten en cursussen hun idealen aan de man te brengen. Sperber stelde zich een wederzijdse bevruchting tussen Individualpsychologie en marxisme ten doel. De psychologen moesten meer weten over de invloed van maatschappelijke factoren en op de Marxistische Arbeiterschule, waar hij lesgaf, moest de arbeiders geleerd worden hoe zij voor zichzelf konden opkomen. Zijn pleidooi om vrij baan te geven aan onderdrukte driften bracht, zo schrijft Sperber achteraf, weliswaar een massale seksuele emancipatie voort. Maar als communist moest hij tot zijn teleurstelling constateren dat ‘de bevredigde genotzucht niet tot opstand’ leidde, eerder tot melancholie. Ondanks de opkomst van Hitler konden linkse Berlijners, progressieve bladen lezend, nog altijd geloven dat de revolutie in de maak was.
Dat werd nog eens bevestigd toen Sperber begin jaren dertig het beloofde land bezocht, de Sovjet-Unie. Door zijn rotsvaste geloof zag hij de misstanden onder het stalinisme niet. Datzelfde gebeurde daarna in zijn eigen land. Zijn overtuiging was dat de Duitse arbeidersklasse, de sterkste ter wereld, geen fascistisch regime zou tolereren. De Duitse communistische partij KPD, waarvan hij lid was, zag Groot-Brittannië en de Verenigde Staten als de grote tegenstanders. Op bevel van Moskou gooide de KPD het in 1931 op een akkoordje met de NSDAP, de partij van Hitler, om de regering van Pruisen af te zetten. Een jaar later werkten de communisten opnieuw als enige partij samen met de nationaalsocialisten, ditmaal om de socialisten, die sociaal-fascisten werden genoemd, dwars te zitten. Ondertussen waren de arbeiders al in grote getale naar Hitler overgelopen.
Het boek is niet alleen een onderstreping van de opvatting dat in het gedrag van mensen de maatschappelijke context van belang is. De memoires van Sperber laten ook zien hoe verblindend ideologieën kunnen werken. Ik ben benieuwd hoe hij uiteindelijk tot inkeer gekomen is. Het derde deel moet nog verschijnen.
Alles heeft een nummer. Mensen hebben een nummer. Lantaarnpalen hebben een nummer. Melkpakken hebben een nummer. En soms is dat maar goed ook.
Twee weken later liep ik tevreden en voor niemand merkbaar met mijn nieuwe montuur rond. Daarna was ik de bril kwijt. Ik moest iets onhandigs hebben gedaan. Na een zoektocht bleef er maar één conclusie over: ik had ‘em in de trein laten liggen.
Wat de directe aanleiding was dat mijn moeder mij meenam naar de huisarts, valt niet meer te achterhalen. De afloop is wel duidelijk. Nadat wij lange tijd geduldig in de kale wachtkamer van dokter Fizaan hadden gewacht op onze beurt, kwam de huisarts snel tot zijn diagnose: oorsmeer. Het voelde alsof ik een zonde had begaan. Het woord smeer roept nog altijd gevoelens van schaamte op. ‘Laat je oren eens uitspuiten’ is een aanbeveling die sindsdien om de paar jaar voor mij van toepassing is.
De ingreep zelf heeft weinig om het lijf. De huisarts legt een witte doek op mijn schouder en geeft mij een boonvormige metalen schaal die ik zo horizontaal mogelijk onder mijn oor moet houden. Hij heeft dan de kraan al een tijdje laten lopen, zodat hij zijn spuit met lauw water kan vullen. Die spuit ziet eruit alsof hij ‘em zojuist heeft weggehaald uit een vitrine met medische apparatuur van de 18e eeuw. De metalen cilinder is een stuk groter dan het spuitje van de griepprik maar weer kleiner dan de veelkleurige waterpistolen waarmee kinderen elkaar najagen.
Kameraden, de drank is duur
Vijf jaar na onze verhuizing besluiten we tot een kleine interne verhuizing. We verplaatsen ons bed naar de achterzijde van het huis. Omgekeerd gaan de spullen van de werkkamer naar de voorkant. Geheel gladjes verloopt de operatie niet. Er moeten twee quasi-Lundiakasten uit de jaren zeventig verplaatst worden, houten stellingkasten waarvan je de planken met ijzeren pinnetjes in de staanders moet bevestigen. Het toeval wil dat de kasten even hoog zijn als de deuropening. De eerste kast gaat er met wat wrikken rechtop doorheen, de tweede blijft steken. Bij het daaropvolgende diagonale transport dondert de kast in elkaar.
Als alle snoertjes weer zijn aangesloten leg ik vol nieuwsgierige spanning Déjà Vu, het legendarische album van Crosby, Stills, Nash and Young op de draaitafel. Ik laat de naald in de groef zakken, hoor het eerste geruis en dan, tot mijn grote geluk: One morning, I woke up and I knew you were really gone. Ik zing de regels zo weer mee.
‘We gaan dood, dat is zeker. Maar wanneer het hier op aarde ophoudt, wat dan? Begint alles weer opnieuw of is het een definitief einde?’
In de christelijke traditie kan je door hard te werken en voorbeeldig te leven een plaats in de hemel verdienen. Het leven is lijden, het genieten is voor later. Pas halverwege de vorige eeuw werd aan de katholieke catechismus toegevoegd dat je ook in het aardse leven geluk mocht nastreven. Die notie wordt nu breed gedeeld, getuige een juist vandaag in Trouw gepubliceerd onderzoek: ‘Zingeving en geluk moeten in het hiernumaals bereikt worden.’ Deze opvatting sluit overigens een leven na de dood niet uit.
In de tweede helft van de jaren zeventig ging het vlotter. Ik zat in een bubbel van studenten waarin het huwelijk laag gewaardeerd werd. Het ging niet om het vinden van ‘de ware’. Verschillende vriendinnen tegelijk, was ook niet gek. The Eagles zongen in Take it easy: ‘Well, I’m running down the road, try’n to loosen my load, I’ve got seven women on my mind.’ Met mijn hoofd liep ik achter dit soort ideeën aan, maar in mijn hart bleef ik op zoek naar een vaste partner.